$17 млрд, Авраам келишувлари, Зангезур йўлаги: Президентнинг АҚШга ташрифи қандай ўтди
ASTANА. Кazinform – Бугун Давлат раҳбарининг АҚШга ташрифи якунланди. Мамлакатимиз "C5+1" саммитида муҳим баёнот берди ва АҚШ билан 17 миллиард доллардан ортиқ қийматдаги тижорат келишувига эришди. Бундан ташқари, Қозоғистоннинг геосиёсий салоҳиятида баъзи ўзгаришлар мавжуд. Каzinformнинг таҳлилий шарҳловчиси сафар натижаларини таҳлил қилди ва мутахассислардан сабоқ олди.
АҚШ Уйғониш даври ва технологик рақобат
Бу — Президентнинг мазкур кузда АҚШга иккинчи ташрифи. Эслатиб ўтамиз, бундан олдин, сентябрь ойида у Нью-Йоркка ташриф буюрган ва океан ортида 5,2 миллиард долларлик 11 та шартнома имзолаган эди. Ўша пайтда Amazon Kuiper, ExxonMobil, Chevron, IFC, Lummus Technology, Wabtec каби Америка гигантлари мамлакатнинг транспорт, энергетика, логистика ва ахборот технологиялари соҳаларини яхшилаши маълум бўлди. Бу сафар иқтисодий йўналиш ўзгармади, аммо музокаралар сиёсий тус олмоқда.
Президент Қўшма Штатларга бориши билан муҳим минераллар сектори билан биринчи келишувни бошлади. Қозоғистон Республикаси Саноат ва қурилиш вазири Ерсайин Нағаспаев ва АҚШ Савдо котиби Ховард Латник муҳим минераллар соҳасида ҳамкорлик меморандумини имзолаганини кўрдик. «A+Аnalytics» тадқиқот маркази раҳбари Фарҳод Қасеновнинг сўзларига кўра, келишув бозорда талаб ва рақобат кучайган бир пайтда эришилган. Шунинг учун АҚШ ҳали ҳам Қозоғистоннинг хомашё саноатига қизиқиш билдирмоқда.
- Ноёб металларни ишлаб чиқаришда АҚШ ва Хитой ўртасида ҳеч қандай қарама-қаршилик йўқ, шунинг учун дунёда талаб ортиши аниқ. АҚШ аллақачон чет элдан ноёб металларни сотиб олишни кучайтирган. Бунинг учун у дўстона мамлакатларда хомашё ишлаб чиқаришни ривожлантиришга ва уларни бозорга етказиб бериш учун логистика алоқасини шакллантиришга ҳаракат қилмоқда.
Марказий Осиё, жумладан, Қозоғистон, АҚШ учун энг яхши танлов бўлиб туюлади. Мамлакат ноёб металлар ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва ўз маҳсулотларини жаҳон бозорида юқори нархларда сотиш учун идеал босқичда. Бунинг учун Ўрта коридорнинг юк ташиш ҳажмини кенгайтириш ва янги темир йўл линияларини қуриш асосий масаладир, - деди Фарҳод Қасенов.
Қўшма Штатлар Марказий Осиё иқтисодиётидаги энг йирик инвестор ҳисобланади. Мустақилликдан бери у минтақага сармоя қуйишдан тўхтамади — унинг катта қисми нефть ва газ саноатига тегишли. Қозоғистонда — Chevron ва ExxonMobil, Ўзбекистонда — Еpsilon Development Company (EDC) ва Halliburton, Туркманистонда — Westport Trading Europe Limited (WTL) фаолият юритади. Конлардаги Америка компанияларининг улуши сезиларли. Фарҳод Қасеновнинг сўзларига кўра, Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг Қўшма Штатларга ташриф буюришининг сабабларидан бири хомашё шартномасидир.
— "C5 + 1" форматидаги биринчи учрашувда ташқи ишлар вазирлари учрашдилар, кейин эса раҳбарлар учрашуви бўлиб ўтди. Бу вақт ичида Марказий Осиёнинг мақоми ва аҳамияти ошди. 1990-йилларда Қўшма Штатлар минтақанинг иқтисодий ва сиёсий муҳитида фаол ишлади. Кейинчалик, муносабатлар аста-секин секинлашиб, маданий фаолиятга, яъни "юмшоқ куч"га айланганини биламиз. Энди АҚШнинг Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан ташқи сиёсат позицияси қайта кўриб чиқилмоқда ва улар чин дилдан муносабатларни яхшилаш ниятида. Бундан ташқари, автомобиль ва электромобиллар ишлаб чиқаришнинг ривожланиши туфайли ноёб металларга талаб ортиб бормоқда. Шунинг учун стратегик муҳим ресурслар минтақа етакчиларини Оқ уйга олиб келди, - деди маърузачи.
Марказий Осиё нафақат АҚШнинг нефть ва газ секторига инвестициялари учун, балки ишлаб чиқариш технологиялари учун ҳам рақобатлашади. Ахир, конларда ишлаб чиқаришнинг мураккаблиги, хомашё қидирув ишларининг қийинлиги келажакдаги натижаларга таъсир қилиши мумкин.
— АҚШ нефть компаниялари мустақилликнинг дастлабки йилларида Қозоғистон бозорига кирганида, уларда постсовет мамлакатларида мавжуд бўлмаган нефть қазиб олиш, қайта ишлаш ва қидирув технологиялари мавжуд эди. Бунинг эвазига Қозоғистон ишлаб чиқариш қувватини оширди ва нефть ва газ секторида етакчи ўринни эгаллади. Шунинг учун АҚШ билан энергетика лойиҳалари сонининг кўпайиши биз учун фойдалидир, — деб таъкидлади эксперт.
Биз хорижий давлатлар билан кенг кўламли иқтисодий келишувларни хавфсизлик кафолати сифатида кўриб чиқишимиз керак. Фарҳод Қасеновнинг сўзларига кўра, ҳар қандай инвестиция иккала томонга ҳам фойда келтиради ва иккала давлат ҳам бир-бирининг барқарорлигидан манфаатдор бўлади.
Зангезур йўлаги Ўрта коридорга қандай таъсир қилади?
Биз Америка компаниялари минтақанинг энергия ресурслари ва нефть-газ соҳаларида улушга эга эканлигини айтдик. Оқ уй раҳбари Марказий Осиёда транспорт ва логистика соҳасини жонлантириш ниятида айнан шу сиёсий манфаатлар доирасида. Қирғизистон ва Ўзбекистондаги муқобил темир йўл йўллари билан бир қаторда, у Қозоғистон томонидан таклиф қилинган Ўрта коридорга ҳам эътибор қаратмоқда. Трампнинг иккинчи президентлик муддати давомида Қозоғистон ва Ўзбекистон, айниқса, ўзларининг транспорт ва логистика марказини яратишга ҳаракат қилмоқдалар.
Қозоғистон бу рақобатдан кўп нарса ютиши мумкин кўринади. Бунга Дональд Трампнинг Озарбайжон ва Арманистон ўртасида тинчлик шартномасини тузиши туртки бўлди. Чунки Озарбайжон ва Арманистон ўртасидаги келишувда Зангезур йўлагининг бир қисми Америка компаниясига 99 йилга ижарага берилади. Агар "Халқаро тинчлик ва фаровонлик учун Трамп йўли" (TRIPP) деб номланган йўналиш Ўрта кордор орқали давом этса, асосий транзит бизники бўлади. Қасим-Жомарт Тоқаев ва Дональд Трамп ўртасидаги суҳбатда иккита йўлак масаласи кўтарилгани самарали кунни яқинлаштираётганга ўхшайди.
– Илгари энергетика соҳасида давлатлараро иқтисодий лойиҳалар кузатилган. Chevron, ExxonMobil каби Америка компанияларига устуворлик берилган. 2020 йилдан бери эса транспорт ва логистикага устуворлик берилди: Қозоғистонда локомотив йиғиш заводи ва Wabtec ишлаб чиқариш корхоналари очилди. Бу йил Қозоғистон АҚШ билан биргаликда Wabtec билан темир йўл саноатини модернизация қилиш бўйича 4,2 миллиард долларлик шартнома имзолади, - деди Фарҳод Қасенов.
"Яккашох" стартаплари: рақамли мамлакатга айланиш йўли
Жамиятда биз "Қозоғистон фақат хомашё кучига айланишга интилади ва Марказий Осиё-АҚШ муносабатлари хомашёга асосланган" деган фикрни эшитамиз. Фарҳод Қасеновнинг сўзларига кўра, бу нотўғри хулосадир. Қозоғистоннинг АҚШ билан алоқалари фақат нефть ва газга асосланган эмас. Улар қишлоқ хўжалиги, логистика ва ҳатто яқинда рақамлаштириш соҳасида ҳам тизимли алоқалар ўрнатмоқдалар.
– Биз учун АҚШ, аввало, технологиянинг калитидир. Цивилизация ривожланишини яхшилайдиган ихтиролар ва ахборот технологияларининг асосий қисми у ерда. Қозоғистон ҳозирда рақамлаштириш тизимини ривожлантирмоқда. Марказий Осиёдаги биринчи суперкомпьютер ишга туширилди, рақамлаштириш инфратузилмаси ривожланмоқда. Маҳаллий сунъий интеллект яратилмоқда. Шу муносабат билан АҚШдаги IТ компаниялари билан алоқалар иқтисодиётни диверсификация қилишга ҳисса қўшади. Шундай қилиб, биз ҳеч бўлмаганда иқтисодиётдаги заиф жойимизга айланган хомашё ишлаб чиқаришга қарамлигимиздан халос бўлишимиз мумкин, — деди эксперт.
Президентнинг ташрифи давомида диверсификацияга рамзий қадам ташланди. Вашингтонда Давлат раҳбарига АҚШнинг Higgsfield AI, Deep Infra, ARC Drones лойиҳалари тақдим этилди. Силикон водийсининг "яккашох" стартапларига айланган ташаббуслар сунъий интеллект яратиш, машинани ўрганиш, биотехнология ва автоном дронлар соҳаларида кенг қўлланилади.
Марказий Осиёдан келган истеъдодларнинг лойиҳаларини қўллаб-қувватлайдиган Silkroad Innovations деб номланган технология маркази мавжуд. Кўплаб ёш қозоғистонликлар ушбу имконият доирасида ўз лойиҳалари учун маблағ йиғишди.
Кейинги уч йил ичида Қозоғистонни тўлиқ рақамли мамлакатга айлантириш бўйича стратегик вазифа мавжуд. Бунинг учун миллий IТ экотизимини ривожлантириш салоҳиятига эга ёшлар чет элда таълимларини яхшилашлари ва Қозоғистон меҳнат бозорида ўзларини намоён этишлари керак.
Иқтисодиётни диверсификация қилиш учун янги технологиялар етарли эмас. Бизга мутахассисларни тегишли тайёрлаш керак. Келажакда икки томонлама шартномалар доирасида академик таълимга эга бўлиш муҳимдир.
– Иқтисодиётни диверсификация қилиш учун илмий ҳамкорлик зарур. Таълим соҳасида ҳамкорлик дастурлари мавжуд. 2022 йилда М. Қозибаев номидаги Давлат фан ва технологиялар университети АҚШдаги Аризона университети билан биргаликда биотехнология факультетини очди. Бу тенденция қишлоқ хўжалиги ва тиббиёт соҳаларида ҳам кузатилиши керак, — деди Фарҳод Қасенов.
John Deere 3 мингта қишлоқ хўжалиги техникасини ишлаб чиқаради
Кейинги 5 йил ичида «Агромашхолдинг KZ» АЖ базасида 3 мингта John Deere қишлоқ хўжалиги техникаси ишлаб чиқарилади. Бундан ташқари, хизмат кўрсатиш марказлари ва инфратузилмасини, эҳтиёт қисмлар етказиб бериш тизимини яратиш, рақамли технологияларни жорий этиш ва муҳандислик-техник ходимларни ўқитиш режалаштирилган. Саноат ҳамкорлигининг умумий ҳажми 2,5 миллиард долларга баҳоланмоқда.
Илгари John Deere ва «Агромашхолдинг KZ» компаниялари 292 та ускуна ишлаб чиқарган эди. Йил охирига қадар яна 100 та ускуна ишлаб чиқариш режалаштирилган. Қасим-Жомарт Тоқаевнинг ташрифи доирасида умумий қиймати 2,5 миллиард долларлик Стратегик ҳамкорлик шартномаси имзоланди.
– Янги шартнома ишлаб чиқариш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтиради ва маҳаллий қишлоқ хўжалиги техникаси ишлаб чиқаришнинг технологик базасини мустаҳкамлайди. Қозоғистон давлат саноат сиёсати доирасида ушбу лойиҳани амалга оширишни қўллаб-қувватлашга тайёр, – деди Қозоғистон Республикаси Саноат ва қурилиш вазири Ерсайин Нағаспаев.
Қўшма Штатлар қишлоқ хўжалигида катта тажрибага эга. Маҳаллий фермерлар ўз технопаркларини мунтазам равишда янгилайдилар ва кўпинча ерларни қайта ишлаш ва маҳсулот сифатини яхшилаш учун технологиялардан фойдаланадилар.
Аввалроқ, Президент сентябрь ойида Америка бизнес вакиллари билан учрашувида бир нечта таклифлар билдирганини биламиз. Улар орасида у қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, сув ресурсларини тежаш ва қишлоқ хўжалигини рақамлаштиришга қаратилган қўшма агроинновация дастурини яратишга чақирди.
Оқ уй ва "Авраам келишувлари"
Қасим-Жомарт Тоқаев ва Дональд Трамп ўртасидаги юзма-юз учрашувда сиёсий мулоҳазалар устунлик қилган кўринади. Икки томонлама стратегик алоқалардан ташқари, геосиёсий масалалар ҳам музокаралардан четда қолмади. Энг муҳими, Президент “Авраам келишувлари”га қўшилишини эълон қилди.
“Авраам келишувлари” нима? Унинг аҳамияти нимада?
Яқин Шарқдаги можаро чорак асрдан кўпроқ вақтдан бери давом этмоқда ва кўпчилик деярли бир асрдан бери қарама-қаршиликда. Хусусан, араб мамлакатлари ва Исроил ўртасидаги қарама-қаршилик минтақавий тинчликни узоқ вақтдан бери бузиб келмоқда. Ушбу можарони бир томонлама қилиш учун Қўшма Штатлар 2020 йилда “Авраам келишувлари”ни ишлаб чиқди. Бу Исроил ва араб мамлакатлари ўртасидаги тинчлик муносабатларини мустаҳкамлашга қаратилган музокаралардир.
Шартнома 2020 йилда Исроил, Бирлашган Араб Амирликлари, Баҳрайн ва Марокаш ўртасида имзоланган. Кейинчалик Миср ва Судан келишувга қўшилди. Энди Оқ уй маъмурияти Қозоғистон ва Озарбайжонни келишувга келтирмоқчи. Мутахассисларнинг таъкидлашича, Қозоғистон “Авраам келишувлари”га қўшилиш орқали Исроил билан бир қаторда АҚШ билан ҳам яқин технологик алоқалар ўрнатиши ва минтақадаги таъсирини кучайтириши мумкин.
Сиёсатшунос Ғазиз Абишевнинг сўзларига кўра, Қозоғистоннинг бу ҳаракати Яқин Шарқдаги можарони тугатиш йўлидаги қадамдир.
— Яқин Шарқдаги асосий ўйинчилар, масалан, БАА, Саудия Арабистони ва Иордания, Исроил билан чамбарчас боғлиқ. Ҳар қандай уруш уларнинг иқтисодий ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Чунки нефть даврининг тугаши ва иқлим ўзгариши бунга туртки бўлмоқда.
Шу билан бирга, Қозоғистоннинг Яқин Шарқ давлатлари билан жуда яхши муносабатлари борлиги аниқ. Уларнинг мақсадларига мослашиш замон талабига айланди. Бундан ташқари, Қозоғистоннинг асосий шериклари - Хитой ва Россия – “Авраам келишувлари”га қарши эмас. Шунинг учун Президентнинг позицияси Қозоғистонни ташқи сиёсатда тинчлик тарафдори сифатида кўрсатади, — деди сиёсатшунос.
Давлат раҳбари нафақат “Авраам келишувлари”га қўшилишини эълон қилди, балки Исроил Бош вазири Биньямин Нетаньяху билан Трамп иштирокида телефон орқали гаплашди. Кейинчалик, музокаралардан сўнг, Оқ уй аппарати раҳбари ижтимоий тармоқларда Қозоғистонни "иккинчи муддат давомида “Авраам келишувлари”га қўшилган биринчи мамлакат" деб атаган пост жойлаштирди.
Кичик форматдаги расмий учрашувдан сўнг, Қасим-Жомарт Тоқаев ва Доналд Трамп суҳбатни эркин форматда давом эттирди. Раҳбарлар Оқ уйда туриб, янги қурилган Давлат саройининг қурилишини томоша қилишди.
"C5+1": Кейинги саммит Самарқандда ўтказилиши мумкин
"C5+1" форматидаги саммит президентлар учрашувидан кўп ўтмай бошланди. Трамп ўз нутқини Марказий Осиёнинг аҳамияти ҳақида гапириб, Оқ уй келажакда минтақа билан муносабатларга қизиқиш билдиришига ишора қилди. Шунингдек, у "Трамп йўли" деб ҳисоблаган Зангезур йўлагининг қурилиши Каспий денгизининг иккала соҳилидаги ва Марказий Осиёдаги мамлакатлар учун янги имкониятлар яратишини қўшимча қилди.
Президент Қозоғистон Қўшма Штатлар билан стратегик ҳамкорликни ривожлантиришини айтиб, ҳозирги кўрсаткичларни мисол қилиб келтирди.
— Қўшма Штатлар бизнинг энг йирик инвесторимиз бўлиб, Қозоғистонга 100 миллиард доллардан ортиқ сармоя киритган ва иқтисодиётимизнинг ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Сўнгги йилларда мамлакатларимиз ўртасидаги савдо айланмаси икки бараварга ошди ва 5 миллиард долларлик чегарага яқинлашди. Биз Америкада уранга бўлган талабнинг тахминан 25 фоизини таъминлаймиз. Қозоғистонда 600 дан ортиқ Америка компаниялари фаолият юритади, — деди Давлат раҳбари.
Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон раҳбарлари Қўшма Штатлар билан кенг қамровли стратегик лойиҳаларга мисоллар келтирдилар, Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев эса "C5+1"нинг доимий котибияти, Инвестициялар ва савдо бўйича мувофиқлаштирувчи кенгаш ва Марказий Осиё инвестиция ҳамкорлигини яратишга чақирди. У 2026 йилги саммитни Самарқандда ўтказишни таклиф қилди.
Дональд Трамп ўзини тинчликпарвар ва Вашингтоннинг Марказий Осиё мамлакатларига янги ёндашувини шакллантирувчи сифатида кўрсатмоқчи. Қасим-Жомарт Тоқаев бу ғайратни миллий манфаатлар билан бирлаштиришга ва ўзаро фойдали иқтисодий қарорлар қабул қилишга ҳаракат қилмоқда. АҚШ президентининг саммит охирида Қосим-Жомарт Тоқаевни "Буюк Президент" деб мақтагани ва Оқ уй олдида протоколдан ташқари очиқ ва самимий суҳбат ўтказгани, эҳтимол, Қозоғистон дипломатияси ўз мақсадига эришганидан далолат беради.
P.S. Қўшма Штатларга ташрифи давомида Қасим-Жомарт Тоқаев бир қатор расмийлар билан учрашди ва The Washington Post ва The New York Times каби таниқли Америка нашрларига суҳбат берди.
Бундан ташқари, Дональд Трамп билан суҳбат чоғида у Оқ уй раҳбарини Қозоғистонга таклиф қилди. Саммитдан кейин журналистлар Трампдан бу таклифга қандай муносабатда бўлишини сўрашганда, у бу "жуда мумкин" деб жавоб берди.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Қозоғистон делегациясининг АҚШга ташрифи давомида эришилган келишувлар ҳақида хабар берган эдик.
