Сув кодекси: Марказий Осиё сув сиёсатини қандай шакллантирмоқда
АSTANA. Кazinform - 2000-йиллар бошида Жаҳон банкининг собиқ вице-президенти Исмоил Серрагелдин “Кейинги аср уруши нефть учун эмас, сув учун бўлади”, деган эди. Ушбу башоратнинг таъсири бугун аллақачон аниқ сезилмоқда. «Jibek Joly» телеканалининг «Жаһан жайы» кўрсатувида цивилизациянинг ана шу инқирози муҳокама қилинди, келажакка таҳдид ва сув ресурслари таҳлил қилинди.
2 миллиарддан ортиқ одам сув танқислигини бошдан кечирмоқда
Инсоният ҳар йили тахминан 4 триллион кубометр сув истеъмол қилади, аммо ресурс бир текис тақсимланмаган. Сув ресурслари мўл бўлган мамлакатларда дарёлар бемалол оқади, лекин Африка ва Ўрта Осиёнинг айрим минтақаларида сувнинг ҳар бир томчиси олтинга тенг.
Статистик маълумотларга кўра, йиллик даромаднинг 8 фоизи хўжалик эҳтиёжларига, 60 фоизи қишлоқ хўжалигига, 30 фоизи саноат ва энергетикага сарфланади. Масалан, битта енгил автомобиль ишлаб чиқариш учун 80-150 минг литр ёқилғи, бир баррель нефт ишлаб қазиб олиш учун эса 2-7 минг литр ёқилғи керак бўлади.
Ҳозирда 2 миллиарддан ортиқ одам тоза ичимлик суви танқислигини бошдан кечирмоқда, 2050 йилга бориб эса бу кўрсаткич 4 миллиардга етиши мумкин.
Ердаги сувнинг умумий ҳажми 1,4 триллион куб метрни ташкил этади, шундан 97 фоизи шўр сув ва 3 фоизи чучук сувдир. Унинг 70 фоизи музлик ва океанларда, 30 фоизи ер остида, атиги 0,04 фоизи дарё ва кўлларда тўпланган. Дунёдаги сув ресурсларининг 60 фоизи фақат 10 та давлатга тегишли. Булар Бразилия, Россия, Канада, АҚШ, Хитой, Колумбия, Индонезия, Перу, Ҳиндистон ва Конго Демократик Республикасидир.
Сув хўжалиги тажрибаси ва Марказий Осиёдаги вазият
Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, сувнинг кўп бўлиши муҳим эмас, уни самарали бошқариш муҳимдир.
Масалан, Хитой ва Ҳиндистонда сув ресурслари етарли, аммо аҳоли зичлиги туфайли танқислик юқори. Кичик сув ресурсларига қарамай самарали ривожланиш тизимини жорий этган давлатлар Исроил, Сингапур ва Нидерландиядир.
Яшил иқтисодиёт ва табиий ресурсларни барқарор бошқариш бўйича эксперт Владимир Ричнинг сўзларига кўра, Исроил дунёдаги энг кичик сув ресурсларига эга 10 та давлатдан бири, аммо шунга қарамай, у тақчилликни бошдан кечирмайди.
- Мен учта давлатни алоҳида таъкидлар эдим. Биринчиси — Финландия. Бу юқори технологияли ва экологик жиҳатдан ривожланган мамлакат. Мамлакатда 188 минг кўл бор ва уларнинг барчаси тоза. Иккинчиси — Сингапур. Улар сув ҳавзалари ва тўғонлар тизимини ишлаб чиқдилар, ёмғир сувларини йиғиб, техник мақсадларда фойдаланадилар.
Учинчиси - Исроил. Улар ўтган асрнинг 60-йилларида томчилатиб суғориш технологиясини ихтиро қилиб, сувни тузсизлантириш тизимини ишга туширдилар. У ерда сувдан фойдаланиш юқори. Мамлакатда қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган сувнинг 90 фоизи қайта ишланади ва биринчи томчилатиб суғориш технологияси жорий этилди. Йиғилган ёмғир сувининг 60 фоизи ичимлик сувига айланади.
Исроил “Ҳар бир томчи муҳим” миллий дастурини амалга оширмоқда. “Дастурға”га кўра, сув сарфи литр билан ҳисоблаб чиқилади ва ундан кўп ишлатганлардан 20 шекел “қурғоқчилик ҳақи” ундирилади. Боғларни суғориш иссиқ мавсумда чекланган. Натижада сўнгги 30 йилда сув истеъмоли 25 фоизга камайди, - дейди эксперт.
Владимир Рич таъкидлаганидек, Бразилия, аксинча, сув ресурсларига бой, аммо мамлакатда сув ресурсларидан фойдаланиш даражаси заиф.
— Сувнинг 80 фоизи Амазония минтақасида жойлашган, аҳолининг 70 фоизи жанубда истиқомат қилади. Географик қулайлик паст. Иқтисодиётнинг 70 фоизи қишлоқ хўжалигига асосланган бўлса-да, суғориш технологияси эскирган ва исрофгарчиликка олиб келади, - дейди у.
Амударё ва Сирдарё Ўрта Осиёнинг асосий дарё тизимини ташкил қилади. Улар Қирғизистон ва Тожикистон тоғларидан бошланиб, Ўзбекистон, Туркманистон, Қозоғистон орқали ўтади. Владимир Ричнинг сўзларига кўра, битта дарёнинг суви беш мамлакат ҳаётига таъсир қилади.
– Қозоғистон ва қўшни давлатлар сув ресурсларини ўзаро ёрдам ва келишув асосида адолатли тақсимлашни амалга оширмоқда, – дейди эксперт.
Музликлар эриши билан сув захиралари ҳам камаяди
Мутахассиснинг фикрича, иқлим ўзгариши сув хўжалигига сезиларли таъсир кўрсатади.
- 2015 йилги Париж келишувига кўра, глобал ҳароратнинг ошиши 2 даражадан ошмаслиги керак. Бироқ, бу чегара Марказий Осиёда анчадан бери ошиб кетган. Айни пайтда минтақада ҳарорат 3°С атрофида. Сўнгги 50 йил ичида музликларнинг 30 фоиздан ортиғи эриб кетган. Бу суръат давом этса, 2050 йилга бориб музликларнинг ярмидан кўпи йўқ бўлиб кетиши мумкин, - дейди Владимир Рич.
Экспертнинг фикрича, бу омил келажакда минтақада низоларни келтириб чиқариши мумкин.
- Навбатдаги можаро сув устида бўлиши ҳам мумкин. Бироқ дипломатик механизмлар ва халқаро келишувлар орқали унинг олдини олиш имконияти мавжуд. Ўйлайманки, Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев бу борада дунёдаги энг самарали раҳбарлардан биридир. Вазирлар бир жамоа бўлиб ишламоқда ва сув масалалари бўйича умумий ташаббусларни амалга оширмоқда, - дея хулоса қилди Рич.
Қозоғистоннинг сув ресурслари — 108 млрд квадрат метр
Уларнинг 55 фоизи республика ҳудудида, 45 фоизи эса трансчегаравий дарёлардан ташкил топган. Масалан, Хитойдан Иртиш ва Или, Россиядан Есил, Ёйиқ, Тобол, Ўзбекистондан Сирдарё, Қирғизистондан Шу ва Талас дарёлари оқиб келади. Биз Каспий денгизини Туркманистон билан ҳам баҳам кўрамиз. Шунинг учун биз қўшни давлатларнинг сув сиёсатига боғлиқмиз
Масалан, Хитойнинг Или ва Иртиш дарёлари сувидан кўпроқ фойдаланиши Балқаш кўли даражасига таъсир қилади ва экологик мувозанатни бузади. Сув танқислигининг дастлабки белгилари Шарқий Қозоғистонда кўзга ташланмоқда. Жанубда, айниқса Туркистон ва Қизилўрда вилоятларида қурғоқчилик даврида Сирдарёдан келадиган сув етарли бўлмайди. Мутахассисларнинг фикрича, сувни тежовчи технологиялар жорий этилмаса ва қўшни давлатлар билан трансчегаравий келишувлар самарали амалга оширилмаса, Қозоғистон 2030 йилга бориб танқисликка дуч келиши мумкин.
Вазирлик 2 йил ичида нима қилди?
Шу муносабат билан 2 йил аввал ташкил этилган Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги сув сиёсатини кучайтиришнинг янги форматларини изламоқда. Вазир Нуржан Нуржигитовнинг айтишича, муаммо комплекс чора-тадбирларни талаб қилади.
– Ўтган йили биз 2024-2030 йилларга мўлжалланган сув ресурсларини асосий бошқариш концепциясини қабул қилдик. Стратегик ҳужжатда Қозоғистонда 2030 йилгача сув ресурсларини бошқариш даражаси бўйича 17 та кўрсаткич тасдиқланди. Натижада 2024-2028 йилларга мўлжалланган комплекс режа тайёрланди. Унда 160 дан ортиқ чора-тадбирлар назарда тутилган. Жами 42 та сув омбори қуришни режалаштирганмиз. Уларнинг 20 таси вазирлик, 22 таси эса маҳаллий ижроия ҳокимияти органлари томонидан амалга оширилади, — деди вазир.
Нуржан Нуржигитов таъкидлаганидек, айрим ҳудудларда, айниқса, Жанубий Қозоғистон ва Туркистон вилоятларида ёзда кўпинча сув танқислиги кузатилади. Янги сув омборлари қишлоқ хўжалиги учун муҳим сув манбаи бўлади. Шунингдек, 37 та объект капитал таъмирланади.
– Тизимнинг 14,5 минг километри капитал таъмирланади. Бу қишлоқ хўжалигида сувни тежаш, экин майдонларининг унумдорлигини ошириш имконини беради. Қозоғистонда жами экин майдонларининг 60 фоизи суғориладиган майдонлар, шунинг учун суғориш тизимларининг самарали ишлаши ғалла ва сабзавот етиштириш барқарорлигига бевосита таъсир қилади, – деди вазир.
Вазирлик раҳбари комплекс режа нафақат қурилиш-таъмирлаш, балки сув ресурсларини самарали бошқариш, аҳоли турмуш фаровонлигини оширишга ҳам қаратилганини таъкидлади.
Қозоғистон ичимлик сувидан Россиядан кўра кўпроқ фойдаланади
WORLD METERS ташкилоти маълумотларига кўра, Қозоғистон аҳоли жон бошига сув истеъмоли бўйича дунёда 11-ўринни эгаллайди. Мамлакатда бир киши кунига ўртача 3,5 минг литр сув истеъмол қилади. Бу кўрсаткич қўшни Россиядагидан уч баробар кўп.
Шу муносабат билан ўтган йилдан бошлаб Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги Миллий иқтисодиёт вазирлиги билан биргаликда янги тариф тизимини жорий қилди. Бундан ташқари, жорий йилда Давлат раҳбари томонидан янги Сув кодекси имзоланди. Ҳужжат 10 июндан кучга кирди.Кодексда сувдан самарали фойдаланиш, сувни тежаш механизмлари ва биринчи марта “сув хавфсизлиги” тушунчаси жорий этилган. Нуржан Нуржигитовнинг айтишича, бу ўзгариш сўнгги йилларда тез-тез кузатилаётган иқлим ва табиат ўзгаришларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилган.
– Бир киши учун ойига ичимлик сувининг базавий тарифи 3 куб метр этиб белгиланди. Агар истеъмол бу миқдордан ошса, тариф 20 фоизга ошади. Агар истеъмол 5 куб метрдан 10 куб метргача бўлса, у 50 фоизга, 10 куб метрдан ошса, тариф икки баробарга ошади. Ўтган йилнинг май ойидан бошлаб ушбу тизим олтита ҳудудда жорий этилган. Натижада олти ойда 168 миллион куб метр сув тежалди. Бундан ташқари, шаҳар муассасалари томонидан 800 мингдан ортиқ қўшимча маблағлар олинган. Бу сув қувурларини капитал таъмирлаш ва тиклашга йўналтирилди, – деди вазир.
2030 йил учун режалар қандай?
Нуржан Нуржигитов мамлакатдаги сув омборлари билан боғлиқ масалаларга ҳам тўхталиб ўтди.
– Мамлакатимизда жами 400 га яқин сув омбори мавжуд. 2030 йилгача қўшимча сув омборлари қуришимиз ва яна 2 миллиард 600 миллион куб метр сув йиғишимиз керак. Янги сув ҳавзаларида сел ва ёмғир сувларини тўплаш ва сақлаш асосий мақсадлардан биридир. Шу боис комплекс режада кўзда тутилган 42 та сув омборининг 50 фоиздан ортиғи Шарқий, Шимолий ва Ғарбий Қозоғистон вилоятларида қурилади. Чунки баҳорда сув тошқинлари асосан шу ҳудудларда содир бўлади. Албатта, жанубда ҳам сув омборлари қурилади. Лекин унинг асосий мақсади трансчегаравий дарёлардан олинадиган сув ҳажмини камайтириш ва хавфларни камайтиришдир, - деди вазир.
Нуржигитовнинг айтишича, сувдан самарали фойдаланишда энг катта улуш қишлоқ хўжалигига тегишли.
– Бугунги кунда мамлакатимиз сувининг 60-65 фоизи қишлоқ хўжалигида фойдаланилмоқда. Самарали сувни тежовчи технологиялар - томчилатиб ва пуркагичли суғориш тизимлари мавжуд. Бу усулларни фермер ва тадбиркорларнинг кенг кўламда жорий этиши учун давлат томонидан субсидиялар ажратилди. Фермер хўжаликлари харажатларининг бир қисмини давлат қоплайди. Шу муносабат билан вазирлик Қишлоқ хўжалиги вазирлиги билан биргаликда ўтган йили субсидия миқдорини 50 фоиздан 80 фоизга оширди, — деди у.
Трансчегаравий дарёлар ва сув тақсимлаш механизми бўйича ҳамкорлик
Қозоғистондаги сув ресурсларининг 45 фоизи трансчегаравий дарёлар орқали келади.
Бу масалага тўхталган вазир Қозоғистон манфаатлари қандай ҳимоя қилинаётганини тушунтирди.
– 1992 йилда Алматида бешта давлат кучларини бирлаштириб, сув ресурсларидан фойдаланишни биргаликда бошқариш ва давлатлараро дарёларни муҳофаза қилиш соҳасида ҳамкорлик тўғрисида битим имзоладилар. Ушбу келишув асосида сув хўжалигини давлатлараро мувофиқлаштирувчи комиссия ташкил этилди. Бугунги кунда унинг қоидалари тасдиқланган ва комиссия 30 йилдан ортиқ вақтдан бери фаолият юритмоқда. Комиссия йиғилиши йилига тўрт марта ўтказилади. Мен Қозоғистондан бу комиссия аъзосиман. Комиссия йиғилишларида сув тақсимоти, сув ҳавзаларидан биргаликда фойдаланиш, сув йиғиш ва жадвалини тасдиқлаш каби барча асосий масалалар кўриб чиқилади, — деди вазир.
Унга кўра, вазирлик ташкил этилганидан буён ўтган икки йил давомида комиссия томонидан тасдиқланган барча жадвал ва режалар тўлиқ бажарилган.
Каспий денгизига ҳам “Орол синдроми” таҳдид солмоқда
Тадқиқотларга кўра, сўнгги 20 йил ичида Каспий денгизининг сув сатҳи ўртача 2 метрга пасайган. Асосий сабаблар - иқлимнинг исиши, буғланишнинг кўпайиши, Волга ва Ёйиқ дарёлари оқимининг пасайиши. Агар денгиз сатҳи шу тарзда пасайишда давом этса, Каспий денгизининг шимолий қисми бутунлай қуриб кетиши мумкинлиги тахмин қилинмоқда.
- Агар у қуриб қолса, бу миллий хавфсизлик масаласига айланади. Бу қирғоқ аҳолисининг миграциясига, флора ва фаунанинг қисқаришига, биологик хилма-хилликнинг камайишига ва сув сифатининг ёмонлашишига олиб келади. Бундай белгилар аллақачон кўзга ташланмоқда, — дейди сув хўжалиги мутахассиси Нурлихан Бимирзаев.
Ҳозирги вақтда денгизга бешта давлат эгалик қилади. Бироқ, улар атроф-муҳит муаммоларидан кўра кўпроқ иқтисодий манфаатлар билан шуғулланганга ўхшайди. Трансмиллий компаниялар нефть қазиб олишда рақобатлашиб, денгиз тубига чуқурроқ бурғулаш ишларини олиб боришар экан, сув сатҳи янада пасайиб бормоқда. 2006 йилда бешта давлат денгизни муҳофаза қилиш тўғрисидаги конвенцияни имзолаган бўлса-да, унинг талабларига барча томонлар бирдек амал қилмаяпти. Масалан, Эрон Каспий денгизидан сув олишни режалаштираётган бўлса, Россия Волга дарёси оқимини тартибга солишга шошилмаяпти.
– Ҳозир Каспий денгизи қисқараётганини биласиз... Сўнгги йилларда денгиз сатҳининг пасайиши минтақа экологияси ва иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатди. Бу глобал муаммо, – деди Қозоғистон президенти Қасим-Жомарт Тоқаев.
Буюк Британиянинг Лидс университети тадқиқотчилари Каспий денгизининг биологик хилма-хиллигига таҳдид соладиган хариталарни туздилар. Мутахассисларнинг фикрича, денгиз сатҳи яна 10 метрга пасайса, 112 минг квадрат километр ҳудуд қуриб кетиши мумкин. Бундай ҳолда, саёз ҳудудлардаги мамлакатларнинг табиий мувозанати ва биологик хилма-хиллиги сезиларли даражада таъсир қилади. Каспий денгизида аллақачон балиқ ва қуш турлари камайиб бормоқда. Сўнгги йилларда Каспий лосослари йўқ бўлиб кетиш хавфи остида қолди. Денгиз фаунасининг ягона сутэмизувчиси ҳисобланган тюленлар сони XX аср бошларида 1 миллионга яқин бўлса, бугунги кунда уларнинг сони атиги 111 мингдан 360 мингтагача.
Мутахассисларнинг фикрича, Каспий денгизи бўйи мамлакатлари табиий жараёнларни диққат билан кузатиши, доимий мониторинг олиб бориши керак.
Орол денгизида ҳам шундай ҳолат кузатилаётгани ачинарлидир. Охирги ўн йил ичида Орол денгизининг шимоли-шарқий қисмининг майдони 39 фоизга қисқарди, сув эса қирғоқдан 37 километрдан кўпроқ масофага чекинди. Агар сув сатҳи яна 10 метрга пасайса, қирғоқ ва аҳоли пунктлари орасидаги масофа 89 километрга етиши мумкин. Олимларнинг огоҳлантиришича, Каспий денгизига ҳам “Орол синдроми” таҳдил солмоқда.
Қуриган денгиз тубидаги зарарли саноат чиқиндилари, тузли чанглар минтақа аҳолиси саломатлигига салбий таъсир кўрсатмоқда. Кўкорол тўғони барпо этилгандан сўнг Шимолий Орол денгизидаги сув ҳажми 3 миллиард куб метрга камайди, ҳозирги кўрсаткич эса 24 миллиард куб метрга етди.
Каспий денгизининг қисқариши иқлим омиллари билан боғлиқ бўлса, Орол денгизининг қуриши антропоген таъсир натижасидир. Олимларнинг таъкидлашича, Кичик Орол денгизини сақлаб қолиш учун Шардара сув омборига қуйиладиган Сирдарёнинг 12 миллиард куб метр сувининг 3 миллиардини тўхтовсиз Орол денгизига йўналтириш зарур. Сўнгги йилларда сув сифати яхшиланди ва шўрлиги камайди. Балиқчилик жонланиб, йиллик балиқ овлаш 60-70 минг тоннага етди.
Бироқ Ўзбекистонда вазият ҳамон мураккаб. Орол чўли кенгайиб, атмосферага туз ва зарарли моддалар тарқалмоқда. Ўзбекистон жанубий қисмида саксовул экиш орқали чўлга қарши курашмоқда. Қозоғистон ҳам бу йўналишда қум бўрони хавфининг олдини олиш бўйича ишларни амалга оширди.
Кўриб турганимиздек, Қозоғистон учун сув нафақат табиий ресурс, балки миллий хавфсизлик ва барқарор ривожланишнинг зарурий шартига айланиб бормоқда. Бунинг учун сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, сув омборларини бошқариш, тариф тизимини такомиллаштириш, трансчегаравий келишувларни мустаҳкамлаш каби муҳим масалаларни ҳал этиш зарур. Экотизимни тиклашнинг ўзи кейинги келишувларнинг асосий мавзусига айланиши ажабланарли эмас.
