Суриянинг ташқи сиёсати қандай бўлади
Суриядаги вазият жаҳон ҳамжамиятининг диққат марказида қолмоқда, гарчи жаҳон сиёсатининг маркази АҚШ, Европа ва Россия-Украина можароси атрофидаги воқеаларга сезиларли даражада силжиган, деб хабар беради Кazinform агентлиги халқаро шарҳловчиси.
Яқин Шарқ геосиёсатида Суриянинг роли
Бироқ Сурия, биринчи навбатда, стратегик аҳамиятга эга минтақадаги географик жойлашуви туфайли, Яқин Шарқда юзага келиши мумкин бўлган ҳар қандай жараёнларда муҳим омил бўлиб қолмоқда.
Атрофдаги кўплаб масалаларнинг ечими бу мамлакатда давлат қурилиши жараёнлари қандай ривожланишига боғлиқ. Улар орасида Фаластин ва фаластинликлар муаммолари, араб дунёсининг Исроил билан алоқалари, Форс кўрфазидан Туркияга, шунингдек, Ўрта ер денгизи портларига олиб борувчи транспорт йўлаклари бор. Буларнинг барчаси у ёки бу тарзда Сурия ва унинг яратилаётган янги геосиёсий воқеликдаги роли билан боғлиқ, шу жумладан янги Америка маъмурияти сиёсати таъсири остида.
Шу боис Сурия атрофида турли ташқи сиёсий кучларнинг фаол маневрлари давом этмоқда ва мамлакатнинг янги ҳокимиятлари улар билан тўқнашувларга йўл қўймаслик ва иложи бўлса, 13 йил давомида фуқаролар уруши натижасида вайрон бўлган ҳудудни тиклаш учун маблағ олиш учун улар билан муносабатлар моделини қуриши керак. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш зарурати ички сиёсий кун тартиби билан чамбарчас боғлиқ.
Шунга кўра, “Ҳайъат Таҳрир аш-Шом” исломий ташкилоти томонидан тузилган Суриянинг амалдаги муваққат ҳукумати давлат қурилиши жараёнларини амалга оширишда ташқи омилни ҳисобга олмай қолиши мумкин эмас. Бу ташкилотнинг ислом жамиятини ташкил этиш тамойили асосида давлат яратиш ғоясини амалга оширишга бўлган барча хоҳиш-истаклари билан улар ҳали ҳам хорижий давлатларни ҳисобга олишлари керак.
Хусусан, ҳозирда курдлар бошчилигидаги Сурия демократик кучларини (СДК) қўллаб-қувватлаётган АҚШнинг фикрини ҳисобга олишимиз керак. Февраль ва март ойининг бошида Сурия шимоли-шарқида курдлар ва Туркиянинг прокси гуруҳи ҳисобланган Сурия миллий армияси ўртасида ҳақиқий жанглар бўлиб ўтди. Бундай вазиятда Дамашқ ҳукумати миллий миқёсда ҳокимиятни мустаҳкамлаш сиёсати ва Сурия сиёсатининг турли субъектлари ташқи кўмак билан ҳақиқий армияларни ушлаб турган алоҳида ҳудудларни назорат қила олмаслик ўртасида мувозанатни сақлаши керак.
Дамашқ Исроил позициясини ҳисобга олиши керак
Бундан ташқари, улар Сурия жанубидаги друзлар (Сурия, Ливан ва Исроилда яшовчи этник-диний гуруҳ) яшовчи қатор ҳудудларни эгаллаб олган Исроилнинг позициясини ҳам ҳисобга олишлари керак. Бундан ташқари, Исроил Суриянинг бошқа вилоятларида ҳам друзларни қўллаб-қувватлашини маълум қилди. Март ойи бошида Сурия расмийлари Дамашқ ташқарисидаги Жамаран шаҳрида 1 март куни бир хавфсизлик ходими ўлдирилган воқеадан сўнг суриялик друз жангариларини қуролсизлантиришга уринган эди. Бунга жавобан друзлар жанубдаги Ас-Сувайда вилоятидан қўшимча кучлар олди. Томонлар фуқаролар уруши ёқасига келиб қолишди. 3 март куни Исроил қўшинлари Сурия жанубидаги бир қанча шаҳарларда ҳарбий амалиётлар ўтказди. Февраль ойи охирида Исроил бош вазири Биньямин Нетаньяху “янги режим” қўшинларини Сурия жанубидан олиб чиқиб кетишга чақирган эди.
Дамашқ расмийлари учун қийинчилик шундаки, назарий жиҳатдан друзлар Исроилдан ҳарбий ёрдам олишлари мумкин эди. Бу имконият Сурия ҳукуматига де-факто автономиядан фойдаланадиган друзлар қуролли гуруҳларини қуролсизлантиришга тўсқинлик қилади. Эслатиб ўтамиз, 1 март куни содир бўлган воқеа “Жамаран қалқони” бригадаси друзлари суриялик ҳарбийларни ўз назорат-ўтказиш пунктларидан ўтказишга рухсат бермагани сабабли содир бўлган. Пойтахтнинг тўғридан-тўғри ёнида қуролли гуруҳлар назорат пунктларининг мавжудлиги давлат қурилиши жараёнига тўсиқ бўлаётгани аниқ.
Дамашқдаги янги ҳокимиятлар, шубҳасиз, Исроилга нисбатан жуда танқидий муносабатда бўлишса-да, улар Башар Асад режими қулаган вазиятда Исроил Суриядаги ҳарбий инфратузилмани вайрон қилганидан кейин сезиларли даражада заифлашган ўзларининг имкониятларини эҳтиёткорлик билан баҳолашлари керак. Улар нафақат умумий кучлар тенгсизлиги шароитида, балки улар учун ташқи кучларнинг, айниқса араб дунёсининг фикри муҳим бўлгани учун ҳам Исроил билан зиддиятга кириша олмайди.
Хусусан, Форс кўрфази мамлакатлари учун АҚШ, демак, Исроил билан алоқалар муҳим. Улар мураккаб дипломатик ўйин ўйнашмоқда ва шу мақсадда Суриядаги ўз таъсиридан фойдаланишлари мумкин. Масалан, Саудия Арабистони Сурия чўлидаги бадавий қабилалари билан яқин алоқада бўлиб, уларнинг жангарилари Сурия шарқидаги ҳудудларни амалда назорат қилади. Қолаверса, Форс кўрфази араб монархлари Сурияни урушдан кейин қайта қуриш учун амалда ягона мумкин бўлган молиявий манба бўлиб, Дамашқни уларнинг фикрини инобатга олишга мажбур қилади.
Шу боис Сурия муваққат президенти Аҳмад аш-Шараа 4 март куни Мисрда бўлиб ўтган араб давлатлари йиғилишида унинг мамлакати Исроил билан 1974 йилда имзоланган ўт очишни тўхтатиш келишувига содиқ эканини айтди. Шу тариқа у Тель-Авивни Суриядаги аввалги давлатчиликка нисбатан Дамашқдаги янги ҳокимиятларнинг давомийлигига рози бўлишга мажбурламоқчи. Исроилда улар Асад режими қулагандан кейин бу келишувлар ўз аҳамиятини йўқотди, деб ҳисоблайдилар. Бундан ташқари, аш-Шараа Исроил билан дипломатик алоқада бўлишга тайёрлигини намойиш этади, бу араб мамлакатлари манфаатларига мос келади.
Туркия билан яқинлашиш
Албатта, Суриянинг янги расмийлари Туркия билан энг яқин муносабатларга эга. Тахминларга кўра, мана шу мамлакат “Ҳаъат Таҳрир аш-Шом” билан фаол алоқада бўлган, қачонки унинг кучи Идлиб вилояти билан чекланган ва айнан Анқара унинг ҳокимият тепасига келишидан асосий манфаатдор ҳисобланади. 4 февраль куни аш-Шараа Туркияга ташриф буюрди ва у ерда Президент Режеп Таййип Эрдоған билан учрашди. Учрашувда Сурияда давлат қурилиши масалалари ҳам муҳокама қилинган бўлиши мумкин. Туркиянинг бу ерда жуда аниқ манфаатлари бор.
Бу, асосан, Ироқдаги курдлардан ўрнак олиб, мухториятга эришмоқчи бўлган суриялик курдларнинг мақоми ҳақида. Умуман олганда, Сурияда Идлиб вилоятида мавжуд бўлган модел бўйича мавжуд ҳокимиятни ташкил қилишнинг ҳозирги формати Туркия учун қулайроқ бўлиши мумкин. Шу ўринда алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар қандай сайлов аш-Шараа бошчилигидаги ташкилот кучини заифлаштириши муқаррар. У кўплаб миллий ва диний озчиликларнинг позицияларини ҳисобга олиши керак, агар парламент ҳақида айтадиган бўлсак, уларнинг ҳар бири сиёсий тизимда ўз ўрнига эга бўлиши керак.
Шунинг учун Туркия, эҳтимол, имкон қадар аш-Шараа ва унинг ташкилоти мавқеини мустаҳкамлайди, жумладан, унинг друзлар, алавийлар, курдлар ва бадавийлар каби турли қуролли гуруҳларни қуролсизлантиришни назарда тутувчи марказий ҳокимиятни мустаҳкамлашга қаратилган саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш орқали. Аммо ҳар бир бундай уриниш Жамаранда содир бўлганидек, вазиятни қуролли тўқнашув ёқасига олиб келади.
Бундай вазиятда Дамашқ ҳукумати қандайдир натижаларни кўрсатиши керак. 6 март куни Латакия вилояти, Асад оиласи бўлган Жабла вилоятида хавфсизлик кучлари билан алавий гуруҳларни қуролсизлантиришга уриниш чоғида тўқнашувлар юз берди. Расмийлар Латакияга қўшимча куч жўнатди. Друзлар, бадавийлар ва курдлардан фарқли равишда алавийлар ташқи ёрдамга таяна олмайди. Уларнинг аксарияти Асад армияси ва хавфсизлик кучларида хизмат қилган ва Сурияда унчалик машҳур эмас. Шунинг учун Дамашқдаги ҳокимият алавийларни қуролсизлантиришга ҳаракат қилади. Агар яқин келажакда сайловлар ўтказилса, аш-Шараа учун улар эгаллаб олган ҳудудлар устидан назорат муҳим аҳамиятга эга. Алавийлар 10-12% овозни ташкил қилади ва Суриянинг ҳозирги расмийларига ҳеч қандай мустақиллик ёқмайди.
Қонунийлик сари курс
Чунки барибир эртами-кечми сайловлар ўтказилиши керак. Агар бу бажарилмаса, Суриядаги муваққат ҳукуматнинг қонунийлиги ҳақида савол туғилади. Қонунийликнинг йўқлиги Дамашқдаги расмийларга нафақат мамлакатни қайта тиклаш, балки Сурия орқали транспорт йўлакларини қуриш лойиҳаларини амалга ошириш учун сармоя жалб қилишда тўсқинлик қилади. Масалан, Қатардан Туркияга газ қувури. Уни қуриш учун банк кредитлари керак бўлади, улар суғурта қилишни талаб қилади, бу қонунийликни талаб қилади.
Толибон ҳукумати инклюзив ҳукумат яратиш ва аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан бош тортгани учун халқаро миқёсда тўлиқ тан олинмайдиган Афғонистон мисолини эслаш мумкин. Хусусан, бусиз Толибон тўртинчи йилдирки Туркманистондан Покистонга газ қувури қурилишини бошлай олмаяпти.
Аммо агар Толибон Афғонистондаги республика тузумига ва сайловларга салбий муносабатда бўлишга қарор қилган бўлса, Сурияда “Ҳайът Таҳрир аш-Шом” учун вазият анча мураккаб. Улар ташқи кучлар фикрини ҳисобга олишлари керак. Масалан, 24 февраль куни Европа Иттифоқи Сурияга қарши 2011 йилда, Сурияда фуқаролар уруши бошланган пайтда киритилган бир қатор санкцияларни тўхтатди. У буни олдиндан қилди ва ҳар доим уларни яна таништириши мумкин.
ЕИ қарори 25 февраль куни Дамашқда бўлиб ўтадиган, Суриядаги сиёсий тузилма масалалари муҳокама қилинган миллий мулоқот конференцияси арафасида қабул қилинди. Тадбирда мамлакатдаги барча маҳаллалар, деярли барча сиёсий ташкилотлар вакиллари иштирок этди. Конференцияга СДКдан курдлар таклиф қилинмаган бўлса-да. Эҳтимол, бу Туркиянинг таниқли позицияси ва курдлар учун бирон бир мухторият масаласини муҳокама қилишни истамаслиги билан боғлиқ эди, бу эса мамлакатни марказсизлаштиришни англатади.
Аммо бу воқеадан сўнг Жамаранда друзлар ва Латакияда алавийлар билан қуролли тўқнашувлар содир бўлди. Шу билан бирга, курдлар билан жанглар умуман тўхтамади. Демак, жамоалар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишга ҳали кўп йўл бор. “Ҳайът Таҳрир аш-Шом” ва муваққат президент аш-Шараанинг марказий ҳокимиятини мустаҳкамлашга “ставка” тикиш ҳам шартли исломий лойиҳани кучайтиришни англатади. Бу ерда асосий савол улар ҳукуматнинг қайси моделига эътибор қаратаётгани билан боғлиқ - республиками ёки Афғонистондаги каби сайловсиз исломий жамоат ташкилоти.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Янги Сурия қандай йўлни танлаши ҳақида ёзган эдик.
