Прогноз қувонарлидир - сув ресурслари бўйича эксперт Шимолий Оролнинг қайтиши ҳақида
ASTANA. Кazinform - Қозоғистон Республикаси Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги Жаҳон банки билан ҳамкорликда Шимолий Орол денгизини сақлаш лойиҳасининг иккинчи босқичини ишлаб чиқмоқда. Жаҳон банкининг сув ресурсларини бошқариш бўйича мутахассиси Бақит Аристанов Kazinform агентлигига берган эксклюзив интервьюсида лойиҳанинг биринчи босқичи натижалари ҳақида гапириб, иккинчи босқич режаси билан ўртоқлашди.
– Лойиҳанинг биринчи босқичида қандай натижаларга эришилди ва иккинчи босқичда қандай ҳаракатлар амалга оширилади? Лойиҳани амалга ошириш учун қандай ташкилотлар ёки мутахассислар сафарбар қилинади?
– Жаҳон банки Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги билан биргаликда Шимолий Орол денгизи лойиҳасининг янги босқичини тайёрламоқда. Биринчи босқич муваффақиятли бўлди ва глобал жавобни яратди. Биринчи лойиҳанинг натижалари қуйидагича: бир қатор гидротехник иншоотлар қурилиши ҳисобига Сирдарёнинг сув ўтказиш қобилияти яхшиланди. Тўсиқ қуриш орқали Шимолий Орол денгизи сатҳи барқарорлаштирилди. Энди денгиз сатҳи 42 метр лойиҳа белгисида. Техник тилда айтганда, "сув ойнаси", яъни сув юзаси деярли икки баробарга ошган. Сувнинг шўрлиги бир неча марта камайди ва ҳозир 10 фоизга яқин. Қамбала Орол денгизида қишнинг оғир йилларида сувнинг шўрлиги юқори бўлган шароитда яшай оладиган балиқларнинг асосий тури бўлган. Ҳозир балиқларнинг 20 дан ортиқ турлари мавжуд. Уларнинг аксарияти бизнес учун жавоб беради. Шу боис вилоятда балиқчиликнинг ривожланиши ёки тикланишига туртки бўлди. Шунингдек, лойиҳа аҳоли миграциясига катта таъсир кўрсатди. Агар бунгача муҳожирлар оқими катта бўлган бўлса, лойиҳа якунлангач, одамлар ҳудудга қайтиб, анъанавий машғулотларини давом эттира бошлашди. Соғлиқни сақлаш вазирлиги аниқлик киритиши керак бўлиши мумкин, аммо аҳоли саломатлиги яхшилангани ҳақида статистик маълумотлар мавжуд. Айниқса, нафас олиш тизими касалликлари камайди.
Иккинчи лойиҳа биринчисида эришилган ютуқларни мустаҳкамлашга қаратилган. Бундан ташқари, лойиҳанинг иккинчи босқичи янада кенг қамровлидир. Лойиҳа нафақат мавжуд сув хўжалиги объектларини қуриш ва реконструкция қилиш, балки иқтисодиётнинг турли тармоқлари билан боғлиқ тадбирларни молиялаштиришга қаратилган компонентни ҳам молиялаштиради. Булар туризм, рекреацион фаолият, балиқчилик, чорвачилик, ўсимликчилик ва ўрмонларни қайта тиклаш соҳаларида катализаторлар бўлади. Орол денгизининг қуриган тубига саксовул экиш режалаштирилган. Иккинчи лойиҳа бу соҳаларда турли ташаббуслар ва тажриба лойиҳаларини молиялаштиришга қаратилган.
Бундан ташқари, Жаҳон банки инфратузилмани қуришга сармоя киритар экан, уларни узоқ муддатли сақлаш, фойдаланиш ва бошқариш масаласини албатта ҳисобга олади. Шу сабабли, лойиҳада ушбу жиҳатларга қаратилган учинчи компонент мавжуд. Шу тарзда қурилган инфратузилма узоқ йиллар хизмат қилади. Учинчи компонентда ахборот базасини яратиш, сув ресурсларини бошқаришнинг автоматлаштирилган усуллари, шунингдек, тўғонларнинг хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари кўзда тутилган.
- Жаҳон банкининг молиялаштириш ҳажми қанча? Бу маблағлар неча фоиз ва қанча муддатга берилади? Ажратилган бюджетнинг тақсимланишини ким назорат қилади?
- Ҳозирча молиялаштириш миқдори аниқланмоқда. Чунки техник-иқтисодий таҳлил ишлаб чиқилиб, давлат қурилиш экспертизасидан ўтказилмоқда. Тасдиқлангандан сўнг, лойиҳанинг нархи, айниқса инфратузилма компоненти учун маълум бўлади. Лойиҳалар нархини ҳисоблашнинг барча усуллари Қозоғистон стандартига мувофиқ амалга оширилади.
Молиялаштириш улушига келсак, аввалроқ Жаҳон банки лойиҳа қийматининг 85 фоизини, Қозоғистон 15 фоизини молиялаштириши муҳокама қилинган эди. Лекин биз бу масалага лойиҳа бўйича музокаралар босқичида, лойиҳанинг техник-иқтисодий асослари тасдиқланиб, банк экспертизасига топширилгандан сўнг қайтамиз.
Техник назорат нуқтаи назаридан, лойиҳа Жаҳон банки томонидан молиялаштирилганда, унинг молиявий менежмент, харидлар ва Банкнинг бошқа хавфсизлик сиёсати тўғрисидаги қоидалари қандай даражада қўлланилади. Шунинг учун техник назорат танлов асосида танланган компания томонидан амалга оширилади.
- Ўзини иқлим ўзгариши бўйича мутахассис деб атаган ва Орол денгизини тиклаш бўйича иш олиб бораётган Алтай Айнабекнинг видеолари интернетда оммалашиб бормоқда. У маълум бир жойда мўл-кўл ёғингарчиликни таъминлайдиган технологиядан фойдаланади. Сизнингча, Оролни қайтариш учун бундай усул мосми? Бундай сунъий аралашув туфайли келажакда қандай хавф туғдириши мумкин?
- Дунёда жуда кўп турли хил технологиялар мавжуд. Мен ушбу технология ҳақида батафсил тушунтириш беришга тайёр эмасман. Лекин билишимча, бу янги технология эмас, яқинда БАА ундан фойдаланмоқда. Бундан ташқари, менинг билишимча, бу технология узоқ муддатли таҳлил ва экспертизадан ўтказилмаган. Агар биз буни инсон танасига ўхшатиб кўриб чиқсак, агар маълум бир касаллик жуда оғир бўлса, унда сиз дори-дармонларсиз тузалиб кетолмайсиз. Ушбу технология ён таъсири бўлиши мумкин бўлган бундай дори воситаларига ўхшайди. Ушбу технологиядан фойдаланиш чуқур таҳлилга, унинг оқибатларини, ён таъсирини ва бошқаларни ўрганишга асосланган бўлиши керак.
Ушбу ножўя таъсирлар технологиядан фойдаланишнинг асосий афзалликларини қанчалик қоплаши мумкинлигини баҳолаш керак. Масалан, Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги билан ҳамкорликда тайёрланаётган Орол денгизи лойиҳасида техник-иқтисодий тадқиқотларни тайёрлаш ва экологик-ижтимоий баҳолашни ишлаб чиқиш учун 1,5 миллион доллар грант ажратдик. Ёндашув профессионалдир. Худди шу нарса сиз айтиб ўтган технологияга ҳам тегишли. Уни қўллаш соҳасига қараб ўрганиш керак.
— Юқоридагиларни сарҳисоб қилар экансиз, кўрилган барча чора-тадбирларни ҳисобга олган ҳолда Орол денгизи ҳолатининг яхшиланиши ҳақида нималарни прогноз қила оласиз?
- Прогноз қувонарлидир. Чунки бизда биринчи муваффақиятли лойиҳа тажрибаси бор. Биз бу муваффақиятни янада мустаҳкамлашга интиламиз. Жаҳон банки одатда техник ечим таклиф қилмайди, у билим, тажриба ва тажрибани таклиф қилади. У 80 йил муқаддам ташкил этилган бўлиб, дунёнинг 189 га яқин давлати банк аъзоси ҳисобланади. Жаҳон банки бутун дунё бўйлаб лойиҳаларни молиялаштиради. Албатта, Орол денгизи тажрибаси ноёбдир.
Бундай катталикдаги денгиз деярли қуриб қолди. Бироқ, маълум технологиялардан фойдаланишга қарамасдан содир бўлган кичик мисоллар ва фожиалар мавжуд. Шунинг учун Қозоғистондаги Орол денгизининг шимолий қисми учун ечим топиш мумкин ва ишлаб чиқилмоқда. Энди техник-иқтисодий асослаш тайёр. Ечимнинг тўрт хил версияси кўриб чиқилди ва биз энг мақбул версияга эътибор қаратдик. Бунда, асосан, ушбу қарорни муваффақиятли амалга ошириш учун сув ресурслари қанчалик етарли эканлиги ҳисобга олинади.
