Оролни қутқариш: сув соҳасидаги дипломатия ва илмий тадқиқотлар қандай натижалар бермоқда
ASTANA. Kazinform – Оролни қутқаришда олдинга силжиш борми? Трансчегаравий дарёлардан фойдаланиш бўйича қўшни давлатлар орасида олиб борилган музокаралар қандай натижалар берди? Бу саволларга ҚР Сув ресурслари ва ирригация вазирлигининг Халқаро ҳамкорлик департаменти директори ўринбосари Данияр Шарип жавоб берди.
“Қозоғистон Республикаси Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги томонидан қўшни давлатлар билан трансчегаравий сув объектларидан фойдаланиш масаласи бўйича 28 та тадбир ўтказилди. Натижада Давлатлараро сув хўжалигини мувофиқлаштириш комиссиясининг 86-йиғилишида суғориш мавсумида Оролга 997 миллион куб метр сув жўнатиш бўйича келишувга эришилди. Натижада бугунги кунда Шимолий Орол денгизининг сув ҳажми 22 миллиард куб метрга етди. Таққослаш учун, вегетация даврида денгизга секундига 7-10 куб метр сув юборилган бўлса, бу йил денгизга секундига 60-70 куб метр сув юборилди. Кўрсаткич 10 баробар кўп. Бу даража режалаштирилган ҳажмнинг 98 фоизига етди”, – дея тушунтирди Д.Шарип Kazinform агентлигига берган жавобида.
Таъкидлаш жоизки, кейинги йилларда Оролга суғориш мавсумида атиги 350-400 миллион куб метр сув жўнатилган. Йил бошидан буён Орол денгизига 2 миллиард куб метрдан ортиқ сув қуйилган. Вазирлик йил охиригача яна 500 миллион куб метр сув юборишни режалаштирмоқда.
“Орол денгизи ҳажмининг 22 миллиард куб километрга етишига 3 та асосий омил таъсир кўрсатди. Шу нуқтаи назардан, сув соҳасидаги дипломатия, таҳлил ва тадқиқот йўли билан сув тақсимотини қайта тақсимлаш, фермерлар томонидан сувни тежовчи технологияларни амалиётга жорий этиш ижобий натижалар берди. Оролдан ташқари, жорий йилда биринчи марта суғориш даврида денгизга яқин жойлашган Ақшатау-Сорғақ ва Қамистибас кўллар тизимига 45 миллион куб метрдан ортиқ сув юборилди. Бу балиқчилик ва туризмни ривожлантиришга ижобий таъсир кўрсатмоқда. Масалан, кейинги йилларда Орол денгизининг минераллашуви пасайиб, балиқларнинг кўпайишига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Хусусан, денгиз тортилганидан буён маҳаллий балиқчилар йилига атиги 400 тонна балиқ овлаётган бўлса, ҳозир 7,5-8 минг тоннагача балиқ тутмоқда”, – дейди мутахассис.
Бундан ташқари, Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги Жаҳон банки билан ҳамкорликда Шимолий Орол денгизини сақлаш дастурининг иккинчи босқичи лойиҳасини ишлаб чиқмоқда, бу лойиҳада асосий эътибор барқарор сув таъминоти, иқтисодий ва ижтимоий ташаббусларни ривожлантиришга қаратилган.
Трансчегаравий дарёлардан фойдаланиш
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги ташкил этилганидан буён қўшни давлатлар билан дипломатик алоқалар мустаҳкамланди. Сув соҳасидаги дипломатия ва қўшнилар билан ҳамкорликда олиб борилган ишлар туфайли вазирлик Қозоғистоннинг жанубий вилоятларини зарур миқдорда сув билан таъминлашга муваффақ бўлди.
Данияр Шарипнинг айтишича, жорий суғориш мавсумида қўшни давлатлардан келаётган сув миқдори бошида ҳисобга олинганидан кўп бўлган. Кўп қурғоқчилик прогнозларига қарамай, у сув танқислигининг олдини олишга ва деҳқонларни сув билан таъминлашга муваффақ бўлди.
“Суғориш мавсумида фермерларга 11 миллиард куб метрга яқин сув берилди — бу триллион литр. Масалан, бугунги кунда “Дўстлик” давлатлараро канали орқали Тожикистондан 565,2 миллион куб метр сув келган. Ўзбекистон ўтган йилга нисбатан 2 баробар кўп сув берди. Шардара сув омборига 4,7 миллиард куб метрдан ортиқ сув келиб тушди. Бу суғориш даврида Қирғизистондан Талас дарёси бўйлаб 419 миллион куб метр, Шу дарёси бўйлаб 165,4 миллион куб метр сув оқиб ўтган. 2023 йилда Талас дарёсига 323,8 миллион куб метр, Шу дарёсига 133,5 миллион куб метр сув қуйилган. Қўшни давлатлар вакиллари билан мунтазам учрашувлар ўтказилмоқда. Масалан, ноябрь ойида вазир Нуржан Нуржигитов Давлатлараро сув хўжалигини мувофиқлаштирувчи комиссиясининг 87-йиғилишида иштирок этди. Учрашув Ашхободда (Туркманистон) бўлиб ўтди. Унда Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон сув идоралари раҳбарлари иштирок этди. Қирғизистон томони кузатувчи сифатида иштирок этди. Шундай қилиб, 1 апрелга қадар Шардара сув омборига 11 миллиард куб метр сув қуйилиши кутилмоқда. Бу 2025 йилги суғориш мавсуми учун зарур бўлган сув миқдорини жанубий ҳудудларда тўплаш имконини беради”, – деди вазирлик вакили.
Бундан ташқари, йил бошидан буён Қапчағай сув омборидан Иле дарёси орқали Балқаш кўлига 13,5 миллиард куб метр сув жўнатилган. Натижада Болтиқбўйи тизимидаги кўл сувининг ўртача даражаси 341,60 м га етди. Балхаш кўлидаги сувнинг 70% га яқини Иле трансчегаравий дарёсидан келади.
Д.Шарипнинг сўзларига кўра, жорий йилда Хитой билан чегарадаги Добин сув станциясида ўртача сув оқими секундига 384 куб метрни ташкил этган, бу ўтган йилга нисбатан 17 фоизга кўпдир.
“Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги трансчегаравий дарёларни тақсимлаш бўйича ҳукуматлараро келишув лойиҳасини ишлаб чиқмоқда. Шартноманинг асосий мақсади Балқаш кўлини мақбул даражада сақлаш имконини берувчи сув оқимини таъминлашдан иборат. Музокаралар натижасида жорий йилда Қапчағай сув омборига сўнгги 10 йилда илк бор 18 миллиард куб метрдан ортиқ сув тўпланиб, 100 фоизга тўлдирилди. Шунингдек, музокаралар туфайли йил бошидан буён Жайиқ дарёси орқали Каспий денгизига 16,7 миллиард куб метр сув юборилди. Жаийқ дарёсининг ўртача йиллик оқими 9,46 куб километрни ташкил қилади. Бироқ жорий йилда сув ҳажми ўртача йиллик кўрсаткичдан ошиб кетди. Айтиш жоизки, дарё оқими Россиядаги Ириклин сув омборидан юборилаётган сув ҳажмига қараб шаклланади”, – дейди мутахассис.
Эслатиб ўтамиз, ҚР Президенти 2021 йилда экологик вазиятни яхшилаш мақсадида 2025 йилгача Орол денгизининг қуриган тубида саксовул экиш орқали умумий майдони 1,1 миллион гектар майдонда ўрмон мелиорацияси ишларини олиб бориш вазифасини қўйган эди.
Аввал хабар қилинганидек, Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Саудия Арабистони пойтахтида бўлиб ўтаётган One Water саммитининг очилиш маросимида нутқ сўзлади.
Шу билан бирга, Қозоғистон Президенти сув хавфсизлиги барқарор ривожланиш, иқтисодий ўсиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг асоси эканлигини таъкидлади.
Давлат раҳбарининг айтишича, сув танқислиги озиқ-овқат ва энергетика хавфсизлигига, саноат ривожланишига таҳдид солмоқда. Унинг сўзларига кўра, қишлоқ хўжалигида сувни тежаш ва қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантиришга йўналтирилган стратегик сармоялар нафақат иқтисодиёт барқарорлигини ошириш, балки атроф-муҳитга босимни ҳам камайтиради.
“Сувда чегара йўқ. У жамоалар ва экотизимларни боғлайди. Қозоғистон Халқаро Оролни қутқариш жамғармаси раиси сифатида минтақавий ҳамкорлик ва биргаликдаги ҳаракатларнинг ривожланишини қўллаб-қувватлайди”, — деди Президент.
