Нефть, ялпи ички маҳсулот, савдо уруши: бугунги кунда Қозоғистон иқтисодиётига нималар таъсир қилмоқда
ASTANA. Kazinform – Дональд Трампнинг тариф сиёсати ва АҚШ ва Хитой ўртасидаги савдо уруши каби ҳозирги ташқи муаммолар глобал иқтисодиётга сезиларли таъсир кўрсатмоқда. Қозоғистон бу геосиёсий нотинчликка алоқадорми ва мамлакатнинг иқтисодий прогнози қандай – Kazinform агентлиги таҳлилий кузатувчиси материалида.
Савдо урушининг кучайиши
AERC Амалий Иқтисодиёт Тадқиқот Маркази 2025 йилнинг биринчи чораги учун макроиқтисодий таҳлил тайёрлади. Мутахассисларнинг фикрича, агар можаро давом этса ва инқироз авжига чиқса, АҚШнинг Хитой билан савдо уруши хавфи Қозоғистонга ҳам таъсир қилиши мумкин.
Кўпгина мамлакатлар учун муҳим ўзгаришлар 2025 йил 2 апрелда АҚШ томонидан кенг кўламли тариф пакетини жорий этиш билан бошланди. Дональд Трамп маъмурияти Қозоғистонни “Биринчи Америка” сиёсати доирасида янги савдо тарифлари қўйиладиган давлатлар рўйхатига киритди. Эслатиб ўтамиз, савдо номутаносиблигини бартараф этиш учун АҚШ барча импортларга 10 фоизлик бож жорий қилган ва алоҳида мамлакатлар учун тарифлар сезиларли даражада юқори бўлган: Европа Иттифоқи учун 20 фоиз, Ҳиндистон ва Қозоғистон учун 27 фоиз, Япония учун 24 фоиз, Вьетнам учун 46 фоиз. Хитойга 65% бирлаштирилган тариф (шу жумладан 34% қўшимча тўлов) тўланади; Бундан ташқари, айрим тоифадаги товарлар учун божлар 245 фоизга етди.
Мутахассисларнинг тушунтиришича, савдо можаросининг кучайиши аллақачон Қўшма Штатлар иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатмоқда. АҚШ иқтисодиёти кетма-кет ўн бир чоракда кучли ўсишда давом этган бўлса-да, 2024 йилнинг охирги чорагида ялпи ички маҳсулот 2,4 фоизга (йиллик ҳисобланган) ўсди ва бу 2025 йилда ўсишнинг секинлашуви белгиларини кўрсатди. Шуниси эътиборга лойиқки, Халқаро Валюта Жамғармаси (ХВЖ) апрель ойидаги шарҳида АҚШ учун иқтисодий ўсиш прогнозини кескин камайтирди – 27%. 1,8%.
“ЖСТ маълумотларига кўра, 2025 йилда жаҳон савдо айланмаси 2024 йилга нисбатан 0,2 фоизга қисқаради, бу АҚШ тарифлари оширилмаганда бўлганидан 3 фоизга пастдир. ХВЖ, шунингдек, апрель ойидаги таҳлилида 2025 йил учун глобал иқтисодий ўсиш прогнозини 3,3 фоиздан 2,8 фоизгача ўзгарди”, – дейилади AERC ҳисоботида.
Иқтисодчи Арман Бейсембаевнинг фикрича, савдо урушининг Қозоғистон иқтисодиётига таъсирининг кўплаб билвосита хавфлари мавжуд.
“Дунёдаги икки йирик давлат ўртасида савдо уруши борлигидан ташқари, АҚШ энг йирик нефть ишлаб чиқарувчиси, Хитой эса бу нефтнинг асосий истеъмолчиси ҳисобланади. Трампнинг бурғулаш сиёсати ҳозирда бозорни асабийлаштирмоқда, чунки ҳамма АҚШ етарли миқдорда нефть ишлаб чиқариши мумкинлигини тушунади. Агар буларнинг барчасини бозорга чиқаришни бошласа, бу жаҳон бозорида сезиларли номутаносибликни юзага келтиради... қайсидир нуқтада нефть таклифи талабдан кўпроқ бўлиши мумкин”, – дейди эксперт.
Айни дамда АҚШ ва Хитой Швейцариядаги музокаралар натижасида савдо уруши доирасида бир-бирига қўйган экспорт божларини 90 кунга камайтиришга келишиб олди. Энди АҚШнинг Хитойдан келадиган товарларга божлари 30% гача, Хитойнинг эса АҚШ импортига божлари 10% гача пасайтирилади.
Қозоғистон ва жаҳон нефть бозори
АҚШнинг жорий савдо сиёсати жаҳон иқтисодиётининг қисқариши ҳақидаги хавотирлар туфайли нефть нархига кучли таъсир кўрсатди. Мутахассисларнинг қайд этишича, жорий йилнинг биринчи чорагида (январь ойининг биринчи ярми ва март ойининг охири бундан мустасно) Brent нефть бозорида нархларнинг пасайиш тенденцияси ҳукмронлик қилган.
Шу билан бирга, ОПEК+ 2025 йилнинг май ойидан бошлаб нефть қазиб олиш квоталарини кунига 411 минг баррелга оширди. Бу уч ойлик ўсишга тенг. Шундай қилиб, май ойида Қозоғистон учун квота кунига 1,4 миллион баррелни, Россия учун эса 9 миллион баррелни ташкил қилади. Саудия Арабистонида 9,2 миллион баррель, Ироқда 4 миллион, БААда 3 миллион, Қувайтда 2,4 миллион, Жазоирда 919 минг ва Уммонда 768 минг баррель бор.
Қозоғистон учун ташқи зарба глобал нефть бозори эканлиги мантиқан тўғри.
“Бу нефть нархининг "ёмон" эканлигини англатади. Бу зарба эса Қозоғистонга тушади. Чунки бир баррель учун 50 доллардан паст нархлар автоматик равишда Қозоғистон иқтисодиёти учун муаммоларни келтириб чиқаради. Негаки, бизда аллақачон бюджет тақчиллиги, миллий жамғарма билан боғлиқ муаммолар ва валюта тушумларининг камайиши туфайли импортнинг камайиб кетиш хавфи бор. Шу билан бирга, бутун иқтисодиётимиз импортга боғлиқ”, – деди Арман Бейсембаев.
AERC таҳлилчиларига кўра, бюджет тизими барқарор равишда нефть экспортига боғлиқ бўлган Қозоғистон учун бундай тебранишлар сиёсий ва институционал характерга эга. 2024 йилда Миллий жамғармадан ажратилган трансфертларнинг республика бюджети даромадларидаги улуши 31 фоизни ташкил этди. Бу маблағлар марказдан ҳудудларга қайта тақсимланади. Шунга кўра, нефть нархининг пасайиши трансферлар учун фонднинг қисқаришини англатади.
2025 йилнинг биринчи чорагида Миллий жамғармага тушумлар нефть нархининг тушиши туфайли деярли 40 фоизга қисқарди. Бу тўлов баланси ҳисобининг ёмонлашишига олиб келди.
“Шу билан бирга, иқтисодиётнинг ҳаддан ташқари ўзгариб кетишини акс эттирувчи ижобий ишлаб чиқариш танқислиги сақланиб қолмоқда. Биринчи чоракда қисқа муддатли иқтисодий кўрсаткич 2024 йилнинг биринчи чорагига нисбатан 8,3 фоизга ўсди. Бироқ, ташқи муҳитнинг янада ёмонлашиши ушбу траекторияни ўзгартириши мумкин. Шу билан бирга, иқтисодиётнинг ҳаддан ташқари ўзгариши ташқи омиллар билан бирга инфляциянинг ўсишига олиб келди: март ойида инфляция йиллик кўрсаткичларда 10% гача тезлашди, айниқса пуллик хизматлар нархининг ошиши туфайли”, – деб ёзади AERC бош директори Жанибек Айғазин.
AERC экспертларининг фикрича, 2025 йилда Brent маркали нефтнинг ўртача йиллик нархи бир баррель учун 74,6 доллар бўлиши кутилмоқда. Бу нарх январь ойидаги кўриб чиқиш билан солиштирганда прогнознинг пасайишини билдиради (илгари экспертлар бир баррель учун 81,0 долларни башорат қилган эди). Таҳлилчилар бу прогнозни геосиёсий хатарларнинг ортиши, кўплаб савдо ҳамкор давлатлари, жумладан, Канада, Мексика ва Хитойга импорт тарифлари ва божлари жорий этилиши билан изоҳламоқда.
ҚР Молия вазирлигининг Давлат даромадлари қўмитаси маълумотларига кўра, 2024 йилда Қозоғистоннинг АҚШга экспорти ҳажми 1,971 миллиард долларни ташкил этди, бу Қозоғистон экспортининг умумий ҳажмининг 2,4 фоизига тенг. Бироқ, етказиб бериладиган товарларнинг аксарияти эълон қилинган тариф чораларига тўғри келмайди. Жумладан, нефть ва нефть маҳсулотлари (АҚШга экспорт таркибининг 56,2 фоизи), уран (15,7 фоиз), кумуш (12,2 фоиз), ферроқотишмалар (9,5 фоиз) ва бошқа стратегик аҳамиятга эга бўлган хомашёлар бож ундирилмайди. Кейин Қозоғистоннинг АҚШга экспортининг қарийб 95 фоизи янги тарифларга тобе эмас.
“Глобал хомашё ва логистика занжирларига интеграциялашган очиқ экспортга йўналтирилган иқтисодиёт сифатида Қозоғистон муқаррар равишда йирик давлатлар ўртасидаги савдо можароларининг кўп даражали билвосита таъсирини бошдан кечиради, айниқса АҚШ ва Хитой ўртасидаги савдо қарама-қаршилиги кучайиши фонида”, – дея хулоса қилади марказ таҳлилчилари.
ЯИМ қаерга кетмоқда?
ХВЖ апрель ойидаги шарҳида Қозоғистоннинг 2025 йилдаги иқтисодий ўсиши прогнозини 5,5 фоиздан 4,9 фоизга пасайтириб кўриб чиқди. Созлаш давом этаётган глобал беқарорлик билан боғлиқ. Шу билан бирга, ХВФнинг 2026 йил учун прогнози бироз яхшиланди – 4,1 фоиздан 4,3 фоизгача. Худди шундай, ОТБ апрель ойида Қозоғистоннинг 2025 йилдаги иқтисодий ўсиши бўйича ўз тахминини 4,9 фоизга туширди, 2026 йил учун прогнозини эса ўзгаришсиз 4,1 фоизга қолдирди.
Жаҳон банки Қозоғистоннинг 2025 йилда иқтисодий ўсиш прогнозини ҳам 4,7 фоиздан 4,5 фоизга туширди.
Бироқ Қозоғистон Республикаси Миллий иқтисодиёт вазирлиги маълумотларига кўра, 2025 йилнинг тўрт ойи якунларига кўра, ЯИМ ўсиши 6 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, иқтисодиётнинг асосий тармоқлари: транспортда (22,4 фоиз) ва савдода (7 фоиз) ривожланиш суръатларининг тезлашиши кузатилмоқда. Қишлоқ хўжалиги (3,9 фоиз) ва алоқа (2,6 фоиз) соҳаларида ҳам ўсиш кузатилди.
Бироқ, бу аниқ фойда дегани эмас, чунки Қозоғистон иқтисодиёти мувозанатли ривожланмаяпти, дейди иқтисодчилар.
“Муаммо шундаки, асосий капиталга инвестициялар асосан давлат томонидан амалга оширилса, одатда бу бизнес, маҳаллий ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш орқали амалга оширилади. Бошқа томондан, агар давлат бўлмаганида, асосий капиталга инвестициялар бўлмайди. Шундай қилиб, бугунги кундаги барча иқтисодий ўсишлар бюджет пулларининг иқтисодиётга кенг кўламда киритилаётганига асосланади”, – деди Арман Бейсембаев.
Доллар курси қандай бўлади?
2025 йилнинг биринчи чорагида доллар курси 510,17 тенгеда сақланиб қолди. Мутахассисларнинг қайд этишича, миллий валютанинг АҚШ долларига нисбатан курси март ойида бироз мустаҳкамлангандан кейин апрель ойидан бошлаб яна қадрсизлана бошлади. Тенгенинг заифлашишига нефть нархининг тушиши сабаб бўлди.
“Нефть баҳоси бўйича тахминларнинг пасайишини ҳисобга олган ҳолда, AERC жорий йил учун USD/KZT жуфтлигини бир доллар учун ўртача 512,8 тенгени ташкил этишини прогноз қилмоқда. Шундай қилиб, 2025 йил учун валюта курси прогнози январь ойидаги шарҳга нисбатан миллий валюта курсининг кўпроқ қадрсизланишига қараб тузатилди (илгари бир доллар учун 489,5 тенге эди)”, – дея қайд этади иқтисодчилар ўз прогнозларида.
Иқтисодчи Арман Бейсембаевнинг фикрича, доллар курси 500 тенгедан ошмайди.
“Бундай нотинч даврда биз аниқ бир нарса дея олмаймиз. Катта эҳтимол билан курс 500 тенгедан кучли бўлмайди. Ижобий сценарий биз бир хил йўлакда қоламиз... Агар йил охиригача ҳаммаси салбий сценарий бўйича кетса, унда нефть нархи пастроқ даражада қолади”, – деди у.
Инфляция прогнози
Статистик маълумотларга кўра, 2025 йил март ойида йиллик инфляция 10% ни ташкил этди. Инфляциянинг тезлашиши муносабати билан Миллий банк базавий фоиз ставкасини 15,25 фоиздан 16,5 фоизга оширди. Аммо апрелдаги йиғилишда молиявий регулятор ставкани ўзгаришсиз қолдириб, кутиш ва кўриш позициясига ўтди.
AERC маркази иқтисодчилари Қозоғистонда 2025 йилга мўлжалланган ўртача йиллик истеъмол инфляцияси прогнозини пастга қараб қайта кўриб чиқди ва бу ўртача 9,8% бўлишини кутмоқда.
“Қозоғистонда саноат инфляцияси прогнозга кўра, жорий йилда ўртача 6,6 фоизни ташкил этади. Асосий капиталга юқори инвестициялар саноат маҳсулотларига бўлган ички талабнинг ўсиши, нархларнинг ўсишининг ҳаракатлантирувчи омили бўлиши кутилаётган бир шароитда прогноз январь ойига нисбатан кўтарилди (илгари – 3,2%). Экспертларнинг фикрича, глобал бож урушлари ва миллий валютанинг қадрсизланиши фонида импорт қилинадиган саноат товарлари нархининг ошиши хавфи ҳам ортиб бормоқда”, – дейди экспертлар.
Шундай қилиб, глобал савдо можаролари, гарчи тўғридан-тўғри бўлмаса ҳам, Қозоғистон иқтисодиётига таъсир қилади, чунки биз экспорт нархлари ва ташқи шароитларга боғлиқ бўлиб, улар сезиларли ўзгаришларга учрайди.
