Миллий авиация: нега дунёнинг “тўққизинчи осмони” даромад манбаига айланмаяпти

ASTANA. Kazinform – Нега Қозоғистон осмонидан фойдаланишдан тушган даромад мамлакат фуқаро авиациясини ривожлантира олмади? Бугунги материалда биз бу саволга жавоб излаймиз.

авиация, әуежай
Коллаж: Kazinform

«Қазаэронавигация» Ҳукуматнингэркатой боласига ўхшайди

Қозоғистон ер майдони бўйича дунёда тўққизинчи ўринни эгаллайди, бу бепоён заминнинг бойликларидан халқ манфаати учун фойдаланиш керак, деб кўп гапирамиз. Мамлакат нафақат ер майдони, балки осмони катталиги бўйича ҳам дунёда тўққизинчи ўринда туради. Авиация ва аэронавтика соҳалари ривожланаётган ХХІ асрда “ҳаводан пул ишлаш”, “осмондан пул ёғдириш” каби доимий иборалар ҳам ўзининг тўғридан-тўғри маъносида қўлланилмоқда. Чунки ривожланган давлатлар ўз ҳаво ҳудудидан даромад манбаи сифатида фойдаланади.

Қозоғистонни “Буюк дашт” деб атайдиганлар бор. Авиация нуқтаи назаридан, бу ҳақиқатдан узоқ эмас. Чунки Қозоғистон ярим оролининг релефи Чили, Тибет ва Непал каби самолётлар босиб ўтиш қийин бўлган улкан тоғлар билан ўралмаган. Ғарбдан шарққа, шимолдан жанубга самолётда саёҳат қилиш учун қулай. Буларнинг барчасини ҳисобга олсак, мамлакат ҳаво ҳудудидан маълум даражада даромад кўриши мумкин.

Қозоғистон осмонида ҳаво қатновини тартибга солувчи «Қазаэронавигация» республика давлат корхонаси ўз даромадининг бир қисмини бюджетга ўтказади. Бироқ, пул кўрсатилган хизматлар миқдорига қараб ўтказиладими? Муаммо шунда.

самолет
Фото: Мақсат Шағирбай/Kazinform

Мамлакатда ҳафтасига 54 та йўналиш бўйича 637 та рейс амалга оширилади. Хорижий ҳаво қатновига келсак, ҳар ҳафта 111 йўналиш бўйича 29 давлатга 591 та рейс амалга оширилади.

Астана, Алмати, Тараз, Чимкент, Ақтау, Семей, Қарағанди, Ўскемен, Павлодар, Петропавл, Кўкшетау, Туркистон ва Ақтўбе шаҳарлари 13 та маҳаллий аэропортда “очиқ осмон” режимида ишлайди. 947 та ҳаво кемаси давлат реестрида рўйхатга олинган. Мунтазам тижорат транспорти учун 96 та самолёт сафарбар этилган.

«Қазаэронавигация» назорати остидаги ҳаво ҳудудининг умумий майдони эса 2 миллион 757 минг 300 квадрат километрни ташкил этади. Қозоғистон 74 давлат билан ҳаво йўлаги ўрнатган. Агар улар ўртасида шартли алоқа мавжуд бўлса, у 113 530 километрни ташкил қилади. Компания бундай улкан майдонда йилига ўртача 400 000 дан ортиқ ҳаво сафарларига хизмат кўрсатади. Ҳар куни 1320 дан ортиқ самолётлар назорат қилинади. Ушбу 400 мингдан ортиқ саёҳатнинг 100 мингдан ортиғи Қозоғистон авиакомпаниялари, қолган 300 мингтаси эса хорижий компаниялар томонидан амалга оширилади. Шу боис мамлакат осмонида учаётган самолётларнинг 3/4 қисми Қозоғистонга қўнмайди. Мамлакатга қўнган ҳар бир самолёт эса қўшимча хизмат, қўшимча сайёҳ, қўшимча даромаддир.

инфографика
Фото: Kazinform

ҚР Транспорт вазирлиги маълумотларига кўра, кейинги 10 йилда «Қазаэронавигация» республика давлат корхонаси бюджетга 67 миллиард 494 миллион 940 минг тенге маблағ ўтказган. Охирги 5 йилда ўтказилган 39,7 миллиард тенгедан 38,6 миллиард тенге 2023 йилда ўтказилган. Умуман олганда, кейинги 10 йил ичида «Қазаэронавигация» РДК Қозоғистон осмонида ҳаво қатновига авиация хизматларини кўрсатишдан 870,1 миллиард тенге олди. У ўз харажатларига 527,9 миллиард тенге сарфлаган, юридик шахслардан олинадиган даромад солиғи бўйича эса 78,8 миллиард тенге тўлаган. Кейин 10 йил ичида олинган соф фойда 263,4 миллиард тенгени ташкил этади.

Қазаэронавигация
Фото: Kazinform

2023 йилда корхона авиация хизматларини кўрсатишдан 184 миллиард тенге даромад олган. Ундан:

  • 87,7 миллиард тенге харажатларга
  • 19,1 миллиард тенге корпоратив даромад солиғига ишлатилган
  • соф фойда – 77,3 миллиард тенге.

Шу боис сўнгги 10 йилда соф фойданинг 25,6 фоизи бюджетга ўтказилган бўлса, 2023 йилда ҳар йили 49,9 фоизи ажратилган.

Бу «Қазаэронавигация» даромадини самарали ишлаб чиқариш учун махсус тартибга солиш йўқми деган савол туғилади. Даромадни мамлакат билан бўлишмаслик сабаби нимада?

Иқтисодиётни юритиш ҳуқуқига эга давлат корхоналарининг соф даромадларидан республика бюджетига ажратиладиган трансфертларнинг энг кам миқдори Ҳукуматнинг тегишли қарори билан белгиланади. Қизиғи шундаки, ушбу қарорда фақат «Қазаэронавигация» корхонасининг ўтказиш улуши аниқ фоизларда кўрсатилмайди. “Республика бюджет комиссиясининг тегишли молия йили учун қарори билан тасдиқланган миқдорга мувофиқ” деб белгиланган.

Қолган 13 та тармоқдаги барча корхоналар учун эса 15 фоиздан 50 фоизгача бўлган оралиқда аниқ ставка белгиланган.

Аэронавигация муассасасига Ҳукумат нега ўзгача муносабатда бўлади, деган савол туғилиши табиий.

самолет
Фото: Виктор Федюнин/Kazinform

Чиқиш бор, натижа йўқ

2017-2022 йиллар учун молиявий ҳисобот компаниянинг расмий сайтида эълон қилинди. Компания томонидан тақдим этиладиган хизматлар орасида:

  • 2017 йилда 59,2 миллиард тенге
  • 2018 йилда 64,6 миллиард тенге
  • 2019 йилда 76,1 миллиард тенге
  • 2020 йилда 50,7 миллиард тенге
  • 2021 йилда 71,6 миллиард тенге
  • 2022 йилда у 150,3 миллиард тенге даромад олган.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, пандемиядан кейин 2020 йилдан ташқари барча йилларда даромад барқарор ўсиб бормоқда.

Сўз аввалида ривожланган давлатлар осмонини даромад манбаига айлантираётганини айтдик. Масалан, Германия ҳаво хавфсизлигига жавобгар DFS компанияси (Deutsche Flugsicherung) фақат 1993 йилда федерал бошқарувдан масъулияти чекланган жамиятга айлантирилди, самарали бошқарув туфайли у венчур тузилма даражасига кўтарилди. Агар авиация корхонаси низомига назар ташласак, у ҳам «Қазаэронавигация» каби нотижорат ташкилот ҳисобланади. Шунга қарамай, у шоъба корхоналари ва инвестиция тузилмалари орқали глобал ташкилотга айланди. DFS компаниялар гуруҳи Германиянинг тўққизта минтақавий аэропортида ва Буюк Британиянинг битта йирик аэропортида ҳаракатни бошқаради. Бундан ташқари, у ҳарбий авиация мутахассисларини тайёрлаш, учувчисиз учиш аппаратлари технологияси каби турли хизматлар билан шуғулланади.

DFS мисоли шуни кўрсатадики, мамлакат ҳаво ҳудуди малакали ва ҳалол бошқарув билан қўшимча ривожланиш манбаи бўлиши мумкин. Ирландия ва Канада, АҚШ ва Буюк Британия тажрибаси ҳам худди шундай.

Кейинги 10 йилда «Қазаэронавигация» мамлакат ҳаво ҳудудидан олинган 870,1 миллиард тенгенинг 527,9 миллиард тенгесини (60,6 фоиз) ўз маблағлари ҳисобидан сарфлаганини айтдик.

Ушбу харажатлар фуқаро авиацияси инфратузилмасини ривожлантириш ва навигация соҳасида илғор технологияларни жорий этишга сарфланганми? Бу йил мазкур корхона ташкил топганига 30 йил тўлди. Германия DFSнинг 1993 йилдан бери эришган ютуқлари (32 йил) юқорида айтиб ўтилди. Ва "Казаэронавигация" 30 йил ичида мамлакат авиация инфратузилмасини қайси йўналишда ўзгартира олди?

Бу саволга жавобни 2029 йилгача бўлган миллий инфратузилма режасида топиш мумкин.

Қозоғистонда сертификатланган 24 та аэропорт, жумладан, 18 та халқаро ва 6 та минтақавий аэропортлар мавжуд. Туркистон шаҳар аэропортидан ташқари барча аэропортлар совет даврида қурилган ва жиҳозланган.

Астана ва Алмати шаҳарларидан ташқари Қозоғистоннинг аксарият халқаро аэропортлари (Атирау, Ақтўбе, Балқаш, Зайсан, Қостанай, Кўкшетау, Қизилўрда, Павлодар, Петропавл, Семей, Талдиқўрғон, Ускемен, Ушарал, Уржар ва Чимкент) аэропортларга техник хизмат кўрсатиш, авария ҳолатларини таъминлайди.

Шу билан бирга, мамлакат аэропортларида қўлланилаётган махсус техниканинг қарийб 72 фоизи 12 йилдан ортиқ фойдаланилган ва эскирган ҳолатда, 20 йилдан ортиқ эскирган ускуналар кенг қўлланилмоқда, айрим турдаги зарур жиҳозлар умуман йўқ.

Умуман олганда, аэропортларни жиҳозлаш ва уларга техник хизмат кўрсатиш даражаси етарли эмас, хусусан, уларнинг аксарияти қўнишнинг аниқ тизимлари (қийин метеорологик шароитларда ва тунда қуниши учун ёруғлик сигнализация ускуналари, электр энергетика ускуналари, кабель тармоқлари, ёқилғи қуйиш мажмуалари инфратузилмаси, махсус техника) билан етарли даражада таъминланмаган.

Бундан ташқари, аэропортларни реконструкция қилиш, таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш бўйича ишларнинг частотаси ва ҳажми белгиланган меъёрларга жавоб бермайди, бу эса ҳавода ташиш хавфсизлиги ва ишончлилигини сезиларли даражада пасайтиради.

Шу боис Қозоғистоннинг ҳудудий аэропортлари, шунингдек, мавжуд аэропортларни модернизация қилиш юк ва йўловчи ташиш ҳажмининг ўсишига қараб ўрта муддатли истиқболда ҳаво транзитини ривожлантиришнинг асосий омилларига айланади.

Бу алоҳида эксперт ёки журналистнинг фикри эмас, балки ҚР Бош вазири Олжас Бектенов имзолаган расмий ҳужжатдаги маълумот.

ҚР Транспорт вазирлиги мамлакатдаги 22 та аэропортни инвесторлар ихтиёрига бериш жараёнини бошлади. Қостанай аэропорти бир неча бор сотувга қўйилганига қарамай, салоҳиятли инвесторларнинг ҳеч бири қизиқиш билдирмагани айрим муаммоларни кўрсатмоқда.

Бу иллатларнинг “муаллифи” ким ва улар жавобгарликка тортиладими? Муассасада Бош транспорт прокуратураси томонидан тергов ҳаракатлари олиб борилмоқда.

“Фуқаролик авиацияси қўмитаси ва «Қазаэронавигация» РДК томонидан ўрганиш ишлари олиб борилмоқда ва унинг натижалари қонунда кўрсатилган барча тартиб-қоидалар ўтказилгандан сўнг жамоатчиликка етказилади”, – деди расмий саволга жавоб.

самолет
Фото: Виктор Федюнин/Kazinform

«Қазаэронавигация» устави ўзгартирилиши мумкин

ҚР Транспорт вазирлиги 2019 ва 2020 йилларда Астана ва Алмати аэропортлари PBN сунъий йўлдош сигналидан фойдаланишга ўтганини маълум қилди. 2024 йилда Ақтау, Атирау, Чимкент, Ушарал ва Ўскемен шаҳарларидаги аэропортлар ҳам ушбу тизимга ўтказилиши керак. Жорий йилда эса Уржар, Қизилўрда, Жезқазған ва Балхаш аэропортларида (PBN) схемалар амалга оширилиши режалаштирилган. Бу технологияни бошқа давлатдан сотиб олишни англатади.

2011-2012 йилларда “Бойқўнғир” космодроми туфайли «Қазаэронавигация» муассасаси олдида халқаро тармоқ асосчиларидан бирига айланиш имконияти пайдо бўлди. Космосдан ҳаво қатновини бошқарадиган ва унга ҳамроҳлик қилувчи Aireon компанияси «Қазаэронавигация»га ўзининг 10 фоиз акцияларини сотиб олишни ва “Бойқўнғир” космодроми имкониятларидан оқилона фойдаланиш мақсадида 8 гигант таъсисчилардан бири бўлишни таклиф қилди. Аммо компания раҳбарияти ва Қозоғистон Ҳукумати бу таклифни жавобсиз қолдирди.

Йилига 2,2 миллион ҳаво рейсларига хизмат кўрсатадиган Британиянинг NATS компанияси Aireonнинг 10 фоиз улушини 69 миллион долларга сотиб олди.

Ўшанда экспертлар Британия компаниясининг бу қадамини жаҳон миқёсида ҳаво қатновини бошқаришнинг биринчи инқилобий технологияси сифатида баҳолаган эди.

Aireon ҳозирда ерга яқин учувчи 66 та сунъий йўлдош ёрдамида самолёт қаердан келаётганини кузатиш ва дунёнинг исталган нуқтасида самолётни исталган жойдаги контроллер билан онлайн тарзда улаш имконини берувчи тизимни таклиф этади. Бу нафақат ҳаво қатнови хавфсизлигини оширади, балки ёқилғи тежамкорлигига ҳам ёрдам беради, самолётлар томонидан атроф-муҳитга чиқадиган карбонат ангидрид гази миқдорини камайтиради.

Агар Қозоғистон бу оқилона таклифни ўз вақтида қабул қилса, Буюк Британия, Италия, АҚШ, Сингапур, Ирландия, Канада, Жанубий Африка каби давлатлар қаторида илғор технологиялар эгасига айланади.

Президент Қасим-Жомарт Тоқаев 2024 йилги Мурожаатномасида Шарқий Қозоғистон вилоятининг Катонқорағай, Зайсан туманлари, Манғистау вилоятининг Кендирли вилоятининг туризм салоҳиятидан оқилона фойдаланиш учун яқин 4 йилда учта аэропорт қуриш бўйича топшириқ берган эди.

Транспорт вазирлиги томонидан юборилган маълумотларга кўра, яқин бир неча йил ичида ушбу учта объектнинг фойдаланишга топширилиши даргумон.

“Ҳозирда қурилишга буюртмачилар аниқланмаган. Аэропортлар қурилиши бўйича ишларни ва пудратчиларни харид қилиш усули Қозоғистон Республикасининг “Давлат харидлари тўғрисида”ги қонунига мувофиқ белгиланади”, – дейилади жавобда.

Аэропортларни ким қуриш у ёқда турсин, қаерда қурилиши ҳали ҳал қилинмагани ҳақида маълумотлар бор.

Абыл Кекілбай
Фото: А. Кекилбаевнинг шахсий архивидан

“Катонқорағай, Зайсан ва Кендирли курорт ҳудудларида аэропортлар қуриш лойиҳасидан олдин ер танлаш ва қурилиш ишларини молиялаштириш масалаларини ўрганиш зарур эди. Катонкарагай ва Зайсан тоғли ҳудудларда жойлашганлиги сабабли, бундай аэродромлар ICAO томонидан қўшимча талабларга эга.

“Менда мавжуд бўлган маълумотларга кўра, Қозоғистон Авиация маъмурияти ва Фуқаролик авиацияси қўмитаси вилоятлар бошқармалари томонидан таклиф қилинган ер участкаларини тасдиқламайди. Сабаби, аэропортларни жойлаштириш ва танлаш бўйича миллий стандартларнинг йўқлиги”, – дейди таниқли учувчи Абил Кекилбаев

Умуман олганда, ушбу лойиҳа атрофида кўплаб жавобсиз саволлар мавжуд. Мутахассислар орасида Кендирли аэропортига 50 миллиард тенге, Зайсан ва Катонқорағай туманларидаги аэропортлар қурилишига 60 миллиард тенге сарфланиши ҳақида норасмий маълумотлар бор. Бу маблағлар қайси манбадан олиниши ҳозирча номаълум.

“Президент Мурожаатномасидаги топшириқни амалга ошириш доирасида «Қазаэронавигация» РДК маблағлари ҳисобидан аэропортлар қурилишини молиялаштириш масалалари кўриб чиқилмоқда”, – дея хабар беради вазирлик.

Аэропорт қурилиши учун маблағ ажратилиши корхона Уставига зиддир. Агар Ҳукумат вазирликнинг ушбу позициясини тасдиқласа, демак, «Қазаэронавигация» Уставига ўзгартиришлар киритиш керак бўлади.

“Уставга кўра, корхонанинг таъсисчиси Қозоғистон Республикаси Ҳукумати ҳисобланади. Шундай қилиб, «Қазаэронавигация» РДК низомига ўзгартиришлар киритиш зарурати туғилса, бу ўзгартиришлар давлат органлари томонидан киритилиши мумкин”, – деб ёзади вазирлик.

Эслатиб ўтамиз, бунгача Қозоғистон аҳолисининг неча фоизи фуқаро авиацияси хизматларидан мунтазам фойдаланиши қайд этилган эди.

 

Муаллиф: Есимжан Нақтибай

Сўнгги хабарлар