Қозоғистоннинг энергетика трансформацияси: умид ва ҳақиқат
Муқобил энергия манбаларини ривожлантириш катта давлат инвестицияларини талаб қилмайди. Мавзуни Кazinform таҳлилчиси ўрганиб чиқди.
Табиий альтернатив
Муқобил энергия манбалари - нефть, газ, кўмир каби анъанавий ёқилғи турларига тааллуқли бўлмаган ва ядро ва водород энергиясини, паст потенциал (геотермал ва чиқинди деб аталадиган) иссиқликдан фойдаланиш, шунингдек саноат ва металлургия газларини ўз ичига олган энергия манбалари.
– Тез ривожланаётган қайта тикланадиган энергетика секторидан ташқари, Қозоғистон ҳали ҳам муқобил энергетикани ривожлантиришнинг бошида турибди. Мамлакатимизда бу потенциал ҳали ҳам анъанавий энергия турларига "қулфланган". Шу боис, ҳозирда Давлат раҳбарининг топшириғига биноан Энергетика вазирлиги Kazenergy ассоциацияси кўмагида муқобил энергия тўғрисидаги қонунни фаол ишлаб чиқаётгани жуда муҳим. Мен ўзим ишчи гуруҳда иштирок этяпман ва бу қонун белгиланган муддатда пайдо бўлишига умид қиламан, дея қайд этади Қозоғистон энергия таъминоти ташкилотлари ассоциацияси раиси Сергей Агафонов.
Айни пайтда, экспертнинг фикрича, бизда муқобил энергия манбаларидан фойдаланиш учун етарлича катта имкониятлар мавжуд. Мисол учун, бир хил чиқинди иссиқлик, шу жумладан канализация, иссиқликни олиш мумкин бўлган жойдан ва иссиқлик насоси - иссиқлик трансформатори ёрдамида ҳарорат кўтарилади.
– Алоҳида соҳа - бу чиқинди газидан фойдаланиш, шу жумладан иссиқлик ва электр энергиясини ишлаб чиқариш учун ёқилғи сифатида унинг унумдорлигини ошириш учун синтезнинг ҳар хил турлари орқали. Шу каби мақсадларда саноат ва металлургия газларидан фойдаланишда кам аҳамиятли салоҳият ётади. Қозоғистонда, Павлодар вилоятида аллақачон шундай иншоот мавжуд бўлиб, у ерда нефть кокси ишлаб чиқариш жараёнида ажралиб чиқадиган саноат газидан электр энергияси ишлаб чиқарилади, — деди Сергей Агафонов.
Вазифалар ва афзалликлар
Бугунги кунда нафақат электр энергияси баланси таркибида, балки бутун мамлакат ёқилғи-энергетика балансида муқобил манбалар улушини ошириш асосий мақсаддир. Бундан ташқари, муқобил энергиянинг ҳар бир соҳаси ўз мақсадларига эга бўлиши керак, чунки бу кўпинча технологияларни ривожлантириш билан боғлиқ.
Масалан, водород энергетикасининг энг муҳим жиҳати бу "яшил" водородни ишлаб чиқариш таннархини камайтиришдир, чунки ҳозирда асосий муаммо уни ишлаб чиқаришнинг анча юқори нархидир.
– Паст потенциал иссиқлик вазиятида, устувор чора сифатида, мен тегишли бозор шакллантириш зарурлигини айтардим, ҳатто иккита. Улардан бири ҳудудлардаги маҳаллий иссиқлик бозоридир. Шуни эътироф этиш керакки, бизнинг иссиқликдан паст потенциал фойдаланишдаги улушимиз ҳозирча, марказлашган иссиқлик таъминоти билан бир қаторда паст потенциал иссиқликдан фойдаланиш ҳам кенг тарқалган бошқа мамлакатлардан фарқли ўлароқ, аҳамиятсиз, – дейди С.Агафонов.
Паст потенциал иссиқлик энергиясининг яна бир истиқболли бозори иссиқлик ва электр энергияси, шунингдек, барча турдаги коммунал хизматлар ишлаб чиқарувчиларининг фаолият соҳасидир: ҳозирда ушбу субъектларнинг бу билан шуғулланиш учун на имкониятлари, на иштиёқи йўқлигини тан олиш керак.
Муқобил энергия манбаларига ўтишнинг иқтисодий ва экологик фойдасини ортиқча баҳолаш қийин. Водород энергияси углерод изини камайтириш учун мўлжалланган. Ядро энергетикаси чиқиндилар билан боғлиқ экологик муаммоларни ҳал қилишдан ташқари, иқтисодий афзалликларга ҳам эга.
- Бу — мумкин бўлган энг паст ҳозирги қийматга эга бўлган энергия тури. Яъни, АЭСнинг ўзини оқлаш муддати тугаганидан кейин биз ундан узоқ ўн йиллар давомида арзон электр энергияси олишда давом этамиз, — дея тушунтиради эксперт. – Паст потенциал иссиқлик бўйича: ҳозирда ҳеч ким объектларни марказлаштирилган иссиқлик таъминотига улашнинг мақсадга мувофиқлигини таҳлил қилмаяпти. Ҳеч қандай альтернатива йўқлигига ишонилади ва паст потенциал иссиқликдан фойдаланган ҳолда этказиб бериш ҳатто назарий жиҳатдан ҳам ҳисобга олинмайди. Гарчи бу иқтисодий жиҳатдан фойдалироқ бўлиши мумкин бўлса-да, айниқса, иссиқлик таъминоти манбасидан сезиларли даражада олиб ташланган истеъмолчилар ҳақида гапирадиган бўлсак. Иссиқлик энергиясини ташишда йўқотишлар бу соҳадаги асосий муаммо ҳисобланади.
Саноат ва металлургия газларидан электр энергияси ишлаб чиқариш учун арзон ёқилғи манбаи сифатида фойдаланиш ҳам иқтисодий жиҳатдан фойдали бўлиши мумкин. Айнан шу газларни утилизация қилиш атроф-муҳитга аниқ таъсир қилади.
Инвестицион жозибадорлик
Шубҳасиз, муқобил энергияга инвестициялар зарур, лекин, дейди эксперт, уларни тўғри ташкил қилиш муҳим. Мисол учун, худди шу водород энергетикаси саноати ҳозирда венчур капиталини талаб қилади: биринчи навбатда, "яшил" водородни ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришга имкон берадиган технологияларни ишлаб чиқишда.
– Атом энергетикасига келсак, бу соҳа анча капитал талаб қилади. Ўрнатилган қувватнинг киловаттига ҳисобланган махсус инвестициялар ушбу секторда энг юқори кўрсаткичлар қаторига киради. Тўғри, улар кейин қизиқиш билан "курашади". Бу аллақачон тўлиқ тижорат "ҳикоя", — деб тушунтирди Сергей Агафонов.
Агар биз паст потенциал иссиқлик ёки саноат, металлургия, чиқинди газларидан фойдаланиш ҳақида гапирадиган бўлсак, инвестиция схемаси бироз бошқача: инвестицияларни "олиб келадиган", лойиҳаларни амалга оширадиган, лекин тегишли энергия ресурсларига эришилган тақдирдагина даромад келтирадиган, шунингдек инвестицияларни қоплайдиган ихтисослашган энергия хизматлари компаниялари (ЭСКО) келадиган бозорларни яратиш керак.
Ҳали ривожланиш босқичида бўлган технологиялар, албатта, давлат томонидан қўллаб-қувватланиши керак. Аммо ЭСКО бозорига келсак, давлат фақат бозор имтиёзларини яратиши керак.
Оддий мисол келтирайлик: Қозоғистонда иссиқлик ва электр энергияси ишлаб чиқарувчилардан кўп йиллардан буён ўзларининг ёқилғининг солиштирма сарфини назорат қилишлари шарт эмас. Бозор ёки маъмурий назорат йўқлиги сабабли, бу ўзига хос харажатлар ҳар қандай нарса бўлиши мумкин, аммо ҳамма нарса истеъмолчилар томонидан тўлиқ тўланадиган тарифга "тушади".
- Давлат нима қила олади? Монопол ишлаб чиқарувчиларга аниқ харажатларни камайтириш бўйича талабларни белгилаш, шу билан бирга уларни бир хил чиқинди иссиқликдан фойдаланиш мақсадида ЭСКОлар ўртасида мунтазам равишда мусобақалар ўтказишга мажбурлаш, бу эса ўз навбатида аниқ харажатларга бевосита таъсир қилади. Ва бу ҳолатда давлат сармоя киритишга ҳожат йўқ, ЭСКОларнинг ўзлари ушбу лойиҳалар учун инвестицияларни топишлари керак, — деди эксперт.
Шундай қилиб, муқобил энергиянинг айрим соҳаларида давлат венчур инвестор сифатида ҳаракат қилиши мумкин, лекин асосан тўғри бозор рағбатларини яратиши керак бўлган тартибга солувчи сифатида. Муқобил энергиянинг ўзи тежаш, пул топиш, сарфлаш ҳақида эмас. Шу сабабли, бу соҳани ривожлантириш учун давлатга катта маблағ керак эмас, бозорни рағбатлантириш сармоядан кўра муҳимроқдир.
Истиқболлар ва муаммолар
Кўпчилик муқобил энергия манбалари Қозоғистон учун истиқболли ҳисобланади. Ҳозирча қайта тикланадиган энергия манбалари, гўё ҳаммасининг "ўрнини эгаллайди", аммо бизда муқобил энергиянинг ҳар бир соҳасида катта салоҳият мавжуд.
Албатта, биз атом энергетикасига “ставка” қиламиз – мавжуд бўлган барча компонентларни: уран қазиб олишдаги ўрнимиз, унинг захиралари, аллақачон ўзлаштирилган технологиялари, шу пайтгача у ёки бу тарзда ривожланиб келаётган ушбу соҳанинг умумий ҳолатини ҳисобга олган ҳолда.
Паст потенциал иссиқликдан фойдаланишнинг катта салоҳияти бор, чунки биз иқлим зонасидамиз, бу ерда биз иситишсиз ишламаймиз. Шунга кўра, унинг чиқиши билан боғлиқ иссиқлик йўқотишларини камайтириш учун катта истиқболлар мавжуд. Кон-металлургия мажмуамизда саноат ва металлургия газларидан фойдаланиш учун жуда яхши имкониятлар мавжуд. Полигон газлари ҳам ўз вақтини кутмоқда...
Лекин шуни ҳам тан олишимиз керакки, Қозоғистонда муқобил энергетикани ривожлантириш учун қатор тўсиқларни енгиб ўтиш керак.
– Биринчиси, зарур қонунчилик базасининг йўқлиги. Ўтган йили биз ниҳоят иссиқлик энергияси тўғрисидаги қонунни олдик. Аммо энди у ерда иссиқлик энергиясини ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчиларга сотадиган, бунинг учун паст потенциал иссиқликдан фойдаланадиган субъект пайдо бўлиши керак. Яъни, де-факто бундай субъектлар бозорда аллақачон мавжуд, бироқ де-юре, уларнинг субъективлиги қонун ҳужжатларида ҳали эътироф этилмаган, — дейди С.Агафонов. – Иккинчидан, тегишли бозор имтиёзларининг йўқлиги. Улар ушбу қонунлар ва қоидалар туфайли пайдо бўлиши керак. Баъзи субъектлар тежашдан манфаатдор бўлиши керак, бошқалари - масалан, ЭСКО - бу бозорда иштирок этиш, инвестицияларни жалб қилиш ва пул ишлаш имкониятига эга бўлиши керак.
Учинчидан, ресурсларни тежаш маданияти ва мотивацияси йўқ: яъни биз муқобил энергия сектори имкониятларига бироз бошқача қарашни бошлашимиз керак. Ҳозирча одамлар бир хил чиқинди газидан фойдаланиш "жиддий эмас" деб ўйлаб, бунга ишонмайдилар.
– Бугунги кунда биогаздан ишлаб чиқариладиган электр энергиясининг электр балансимиздаги улуши атиги 0,1 фоизни ташкил этади. Айни пайтда, бу бутун дунёда жуда ривожланган йўналишдир. Барча чиқиндихоналар, улардаги барча ахлат ва чиқиндилар қайта ишланади, шу жумладан электр энергияси ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Аммо ҳозирча биз бунга экзотик нарса сифатида қараймиз ва беҳуда, — дейди эксперт.
"Яшил" келажак
Айни пайтда муқобил энергия соҳасида кейинги йилларда муваффақиятли шартномалар тузилиб, фойдали лойиҳалар амалга оширилмоқда.
- Мен барибир атом энергиясини биринчи ўринга қўйган бўлардим. Ҳар хил конфигурация ва қувватдаги камида учта атом электр станциясини қуриш режалаштирилган бутун бир кластерни яратиш ҳозиргача биз референдум орқали қабул қилган энг муваффақиятли қарор бўлди. Каспий соҳилида “яшил” водород ишлаб чиқариш ва кейинчалик уни Европага экспорт қилиш лойиҳаси диққатга сазовор, — дея қўшимча қилди С.Агафонов.
Қозоғистон энергетика соҳасининг 20 йилдаги келажаги, муқобил энергия манбаларидан фойдаланишни ҳисобга олган ҳолда, жуда ижобий ва "яшил" кўринади.
- Келинг, истиқболли иш билан шуғулланамиз. Биринчидан, атом электр станциялари: 20 йил, менимча, бутун ядро кластерини яратиш учун етарли бўлган давр. Иккинчидан, қайта тикланадиган энергия манбалари соҳасидаги салоҳиятимиз, шунингдек, бутун дунёда такомиллашиб бораётган “яшил” водород ишлаб чиқариш соҳасидаги технологияларимиз туфайли биз унинг Европа бозорларига чиқиш истиқболлари яхши бўлган етакчи экспортёрларидан бирига айлана оламиз, — дейди энергетика мутахассиси.
Агар 2045 йилга бориб паст потенциал иссиқлик трансформацияси иссиқлик таъминоти бозорининг қарийб 20 фоизини эгалласа, саноат, металлургия ва полигон газлари электр ва иссиқлик энергиясини ишлаб чиқариш учун тўлиқ ишлатилса, жуда яхши бўлар эди.
Шу билан бирга, Қозоғистондаги уй хўжаликларининг тўртдан бирида маиший энергия сақлаш тизимларини ўрнатиш ҳам жуда мумкин: шу вақтга қадар уларнинг тахминан бир хил сони кичик ҳажмдаги қайта тикланадиган энергия объектлари билан жиҳозланиши мумкин ва маиший сақлаш тизимлари электр энергиясини талаб бўлмаганда тўплаш ва юкнинг энг юқори соатларида фойдаланишга имкон беради, шу билан уйнинг энергия тизимини бир хил вақтга тенглаштиради, бутун уйнинг энергия харажатлари ва жадвалини қайта тиклайди.
– Мақсадлар жуда реал, 20 йил унчалик узоқ муддат эмас, шунинг учун сиз ва мен шахсан бу “яшил” келажакни кўрамиз, – дейди С.Агафонов.
Аввалроқ Кazinform таҳлилчиси Қозоғистонда қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш мавзусини батафсил ёритган эди.
