Қозоғистонда суюлтирилган газ тақчиллиги - сабаблари ва ечимлари
Қозоғистонда суюлтирилган газ тақчиллиги, уни қазиб олиш ҳажми ошганига қарамай, ойига 35 минг тоннани ташкил этади. Kazinform агентлигининг таҳлилчиси ички газ бозори қандай кўринишга эга, суюлтирилган газ нефть-кимё хомашёси учун ишлатиладими ва давлат ўсиб бораётган тақчиллик билан нима қилмоқчи, деб ўрганиб чиқди.
Газ қаерга кетади?
Қозоғистонда газ қазиб олишнинг умумий ҳажми 60 млрд м3 ни ташкил қилади. Бу кўрсаткич Қозоғистон Республикаси Энергетика вазирлигининг 2024 йил учун прогноз балансида маълум қилинган. 2030 йилгача бўлган прогноз газ баланси Қозоғистон Республикасининг "Газ ва газ таъминоти тўғрисида"ги қонунига мувофиқ, «QazaqGaz» МК АЖ билан биргаликда шакллантирилди.
Вазирлик мамлакатда газ саноатининг ривожланиш суръатлари барқарор ўсиб бораётганини таъкидлади. 2023 йилда Қозоғистонда 59 миллиард 63 миллион куб метр газ қазиб олинди - унинг 11,8 миллиард кубдан ортиғи Қашағанда, 16 миллиард кубдан ортиғи Тенгизда ва 22,4 миллиард кубга яқини Қарашиғанақга тегишли. Мамлакатнинг учта йирик конлари мамлакатдаги газ қазиб олишнинг жами 85 фоизини таъминлайди.
Бироқ, Энергетика вазирлиги ишлаб чиқариш ҳажми ошганига қарамай, суюлтирилган газ тақчиллиги ошиб бораётганини тасдиқлади. Маълумки, Қозоғистон ички бозорини таъминлаш учун ҳар ойда 130 минг тоннага яқин нефть гази ишлаб чиқарилади. Бугунги кунда эса қозоғистонликлар ҳар ой 165 минг тоннагача газ истеъмол қилмоқда. Маълум бўлишича, дефицит ҳар ойда 35 минг тоннани ташкил қилади.
Нефть ва газ соҳаси мутахассисларининг қайд этишича, қазиб олинган хомашёнинг ярмига яқини конларда босимни ушлаб туриш учун яна коллекторга қуйилади.
— Қарийб 15 миллиард м3 экспорт қилиниб, унинг ярми SWOP схемаси бўйича Қозоғистонга қайтарилади. Қозоғистон ҳам Хитойга йилига 10 миллиард м3 етказиб бериш мажбуриятига эга. Шундай қилиб, Қозоғистонда 30 миллиард м3 га яқин товар гази мавжуд”, — дея изоҳ берди нефть ва газ соҳаси эксперти Асқар Исмаилов.
Газ истеъмолига келсак, унинг таъкидлашича, товар газининг қарийб ярми электр энергияси ишлаб чиқаришга (тахминан 10-15 миллиард м3) сарфланади, учдан бир қисми маиший эҳтиёжлар учун аҳолига юборилади, қолган ҳажмлар эса саноат корхоналарига юборилади.
Тақчиллик қандай ёпилади?
Қозоғистонда суюлтирилган газ тақчиллиги 25 фоизга етади. Вазирлик ҳозирча Қозоғистондаги ёқилғи қуйиш шохобчаларида суюлтирилган газ миқдори бўйича аниқ маълумотларни эълон қилмаган. Бироқ Ҳукумат ички бозорга етказиб бериш ҳажмини оширишни режалаштирмаяпти.
— Қозоғистонда суюлтирилган газ қазиб олиш ҳажми қарийб 3 миллион тоннани ташкил этади. Бу ички истеъмолдан юқори. Ҳозирча бу ички эҳтиёжларни қоплаш учун етарли бўлади. Албатта, экспорт ҳажмини қайта йўналтириш ички бозорда нархларнинг ошишига олиб келишини тушуниш керак. Аммо суюлтирилган газни бошқа мамлакатлардан сотиб олиш қимматроқ бўлади. Шунинг учун буни охирги чора сифатида кўрган маъқул, - дейди нефть ва газ бўйича эксперт Асқар Исмаилов.
Яқинда Энергетика вазири Алмасадам Сатқалиев газ ўрнатилган автомобиль ҳайдовчиларини ускунани демонтаж қилиб, бензин ёки дизель ёқилғиси ўртасида танлашни таклиф қилди. Унинг сўзларига кўра, вазирлик суюлтирилган газни нефть-кимё учун хомашё сифатида кўради.
— Гап шундаки, бундай ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш 20 йил ичида ўзини оқлайдиган таъсирчан сармояларни талаб қилади. Шундан сўнг сезиларли молиявий фойда бўлиши мумкин. Бу кўп омилларга боғлиқ... Мен нефть-кимё лойиҳаларини ижтимоий, шундан кейингина бизнес сифатида жойлаштирган бўлардим. Афсуски, нефть кимёси кутилган ўсишни бермайди, чунки бу корхоналарда чет эл технологиялари, чет эл ускуналари қўлланилади, ҳатто лойиҳалаш ишлари хорижий компаниялар томонидан амалга оширилади. Бу эса ушбу лойиҳалар бўйича асосий маржадир, — деди Асқар Исмаилов вазирликнинг янги ташаббусини шарҳлар экан.
Бундан ташқари, кўпчилик бу, албатта, автоуловчилар учун танқисликка олиб келади, деб ҳисоблайди, чунки нефть-кимё лойиҳалари узоқ муддатли узлуксиз етказиб беришни талаб қилади, усиз ишлаб чиқариш мумкин эмас. Бироқ, бошқа альтернатива йўқ. Ишлаб чиқаришда суюлтирилган газни дизель ёки бензин билан алмаштириш мумкин эмас. Нефть-кимё корхоналарига устуворлик берилиши мантиқан тўғридир.
Асқар Исмаиловнинг айтишича, газ тақчиллиги икки омил билан боғлиқ. Биринчидан, 2022 йилда 550 минг тоннагача пропан истеъмол қиладиган полипропилен ишлаб чиқарувчи завод ишга туширилди. Иккинчидан, ёқилғи сифатида суюлтирилган газдан фойдаланадиган транспорт воситаларининг кўпайиши кузатилди. Уларнинг сони бугунги кунда 600 мингга яқинлашмоқда. Бу Қозоғистондаги ҳар ўнинчи автомобиль деганидир.
— Албатта, бир неча йил олдин Қозоғистон истеъмолнинг бундай тез ўсишига дуч келишини тасаввур қилиш қийин эди. Ўйлайманки, ички истеъмолни тўлдириш учун келгуси йили барча экспорт ҳажми ички бозорга йўналтирилиши керак, — деди нефть-газ бўйича эксперт.
Транспортнинг суюлтирилган газдан бошқасига ўтиши
Қозоғистон Республикаси Энергетика вазирлиги Алмасадам Сатқалиевнинг сўнгги чиқишида транспортни суюлтирилган газдан бошқасига ўтказиш ташаббуси тилга олинди. Соҳа мутахассислари бундай ташаббус Қозоғистон иқтисодиёти учун фойдали, деб ҳисобламоқда.
— Технологиялар кўплаб мамлакатларда аллақачон амалий қўлланилган. Иккинчидан, сиқилган газ қуйиш шохобчаларининг ривожланиши Қозоғистон орқали Хитой ва Марказий Осиёдан транзитни сезиларли даражада оширади, бу эса Қозоғистон иқтисодиётига ижобий таъсир кўрсатади. Асосий вазифа – товар гази ҳажмини ошириш. Ё ишлаб чиқаришни кўпайтириш ёки қўшни давлатлардан арзон газ сотиб олиш лозим. Тегишли идоралар ва миллий газ оператори бу мақсадларга қандай эришишини вақт кўрсатади. Умид қиламанки, Қозоғистонда 62 триллион куб метр газ ҳисобига чиққан QazaqGaz ишлаб чиқаришни керакли ҳажмга етказади, — деди нефтчи Асқар Исмаилов.
Соҳа экспертининг тушунтиришича, Қозоғистонда газ қазиб олишнинг асосий улушини ташкил этувчи қўшма газ вақт ўтиши билан нефть қазиб олиш билан бирга камайиб боради. Шунинг учун бугунги кунда табиий газ ишлаб чиқариш жуда муҳим.
Газ нархининг инфляциядан паст ўсиши
2024 йил 1 июлдан бошлаб бир тонна суюлтирилган нефть газининг максимал улгуржи нархи 45 минг тенгени ташкил этади. Бироқ, нефть-кимё корхоналари учун нарх икки баравар юқоридир.
Истеъмол таҳлили суюлтирилган газга бўлган талабнинг ўсиши тенденциясини кўрсатмоқда, чунки қўшни давлатларга нисбатан нархларнинг пастлиги туфайли ҳудудларда, айниқса, чегара ҳудудларида. Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, Қозоғистонда суюлтирилган газнинг чакана нархлари минтақага солиштирганда литри - 59–94 тенге, Россияда литри - 171 тенге, Қирғизистонда литри - 149 тенге, Озарбайжонда литри - 323 тенге, Тожикистонда литри - 183 тенге.
Нефть ва газ бўйича таҳлилчи Абзал Наримбетов фикрича, газ нархини босқичма-босқич ошириш керак.
— Қозоғистонда газ нархининг ошиши инфляция даражасидан паст. Агар газ нархи оширилмаса, бу ишлаб чиқаришга салбий таъсир қилади, деб тахмин қилишимиз мумкин. Масалан, қўшни давлат Ўзбекистон яқин 3 йил ичида ёқилғи ва газ нархини бозор нархларида мувозанатлашни режалаштирмоқда. Ўзбекистонда аҳоли кўп бўлишига қарамай, ресурслар кам, шунинг учун улар ҳозир “зарба”га сабаб бўлаётган бу вазиятдан омон қолишмаса, келажакда бу янада қийин бўлишини англаб етди, — дея изоҳлайди иқтисодчи.
Унинг қўшимча қилишича, нархлар кўтарилмаса, мамлакатда ишлаб чиқариш заифлашади. Наримбетовнинг сўзларига кўра, Қозоғистондаги кўплаб корхоналар кўп йиллар давомида янгиланмаган. Сабаби, бензин, керосин, газ каби ёқилғи-мойлаш материалларининг нархи жаҳон бозоридагидан паст. Корхоналар етарлича пул топмаса, эскиришда давом этади. Дарҳақиқат, бозор иқтисодиётига ўтмаса, доимий газ танқислиги юзага келади.
— Албатта, мен нархлар ривожланган мамлакатлардагидек юқори бўлишини истамайман. Ишлаб чиқариш учун ҳам, истеъмолчи учун ҳам қулай нархларни топиш мумкин. Қолаверса, Қозоғистонда нефть ва газ маҳсулотларига тариф чекловлари дастури инвестиция муҳитига салбий таъсир кўрсатди. Инвесторлар, агар улар маълум бир лойиҳага пул қўйишдан олдин қисқа муддатда фойда кўрмасликларини билсалар, лойиҳадан воз кечадилар. Мамлакатнинг барча йирик конлари – Қарашиғанақ, Тенгиз ва Қашаған хориж компанияларидан ташқари ўз маҳсулотларини ички бозорга сотиш мажбуриятини олган. Нархлар паст бўлган мамлакатда эса фойда йўқ. Оқибатда айрим корхоналарнинг техник базаси қаттиқ эскириб, банкротлик ёқасида турибди, — дея хулоса қилди эксперт.
Энергетика вазирлиги стратегик ёқилғи захираларини яратишни режалаштирмоқда
Британиянинг IHS Markit таҳлилий агентлиги маълумотларига кўра, 2030 йилга бориб Қозоғистонда бензин тақчиллиги 2 миллион тоннага, энг пессимистик ҳолатда дизель ёқилғиси 4 миллион тоннагача етиши мумкин.
Энергетика вазирлиги томонидан тақдим этилган прогнозларга кўра, 25 йил ичида нефтни қайта ишлаш саноатининг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги ҳиссаси 2,8 фоизгача ошади. Бунга эришиш учун вазирлик ўз олдига нефтни қайта ишлаш ҳажмини йилига 17 миллион тоннадан 27 миллион тоннага ошириш вазифасини қўймоқда. Вазирлик учта мавжуд заводни кенгайтириш ва модернизация қилишни режалаштирмоқда. Тўртинчи нефтни қайта ишлаш заводини қуриш режаси эса 2030 йилгача ишлаб чиқилиши керак.
Энергетика вазирлигининг таъкидлашича, 25 йилдан сўнг Қозоғистон нефтни қайта ишлаш заводларида мавжуд конларнинг тугаши туфайли хомашё тақчиллиги кузатилиши мумкин. Натижада янги конлардан - Тенгиз ва Қашағандан тобора кўпроқ нефть қазиб олишга тўғри келади. Муаммоларнинг олдини олиш мақсадида ҳар йили 3,5 миллион тоннагача қора олтинни ички бозорга қайта ишлаш учун етказиб бериш режалаштирилган. Биринчидан, вазирлик стратегик ёқилғи захираларини яратишни ва шундан кейингина Қозоғистон нефть маҳсулотларини Марказий Осиё ва Европа мамлакатларига фаолроқ экспорт қилишни режалаштирмоқда.
