Қозоғистон ва Озарбайжон: мамлакатлар бир-бирига қандай фойда келтиради
Қозоғистон ва Озарбайжон ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини 1 миллиард долларга етказмоқчи, мамлакатимиз 130 турдаги нохомашё товарлар етказиб беришни режалаштирмоқда. Ҳамкорлик қайси йўналишларда ривожланмоқда ва қандай салоҳият бор экани ҳақида Kazinform агентлиги мухбири материалида.
Савдо айланмаси ярим миллиард долларни ташкил этади
Ўтган йили Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 500 миллион доллардан ошди.
— Қозоғистон Озарбайжонга 340 миллион доллардан ортиқ миқдорда 130 турдаги нохомашё товарлар етказиб беришни кўпайтиришга тайёр, — деб хабар қилди Қозоғистон Ҳукумати матбуот хизмати.
Шу билан бирга, ғалла етказиб беришни кенгайтириш ва Бокуда уни сақлаш терминалини кўпайтириш ҳисобига Озарбайжонга экспорт ҳажмини ошириш режалаштирилган. Мамлакат ёғли экинлар, шоли ва арпа етказиб беришни ҳам кўпайтириш ниятида.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ўзаро савдони шакллантирадиган ягона соҳа эмас. Қозоғистон Республикаси Бош вазири ўринбосари — ташқи ишлар вазири Мурат Нуртилеу март ойида Астана шаҳрида озарбайжонлик ҳамкасби Жейҳун Байрамов билан бўлиб ўтган учрашувда томонлар бизнес орқали иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлашни режалаштираётганини маълум қилди.
— Қозоғистонда Озарбайжондан 1,5 мингдан ортиқ бизнес вакиллари ишлайди. Қозоғистон тадбиркорларининг Озарбайжондаги фаоллиги ҳам ошиб бормоқда. Мамлакатда Қозоғистоннинг 150 та компанияси фаолият юритади. Ўтган йили музокаралар чоғида ташкил этилган Озарбайжон-Қозоғистон тўғридан-тўғри инвестиция жамғармаси маблағларидан самарали фойдаланишга келишиб олдик. Бу фонднинг биринчи лойиҳаси Бокудаги Алят денгиз савдо портида интермодаль терминал қуриш бўлади, — деди Қозоғистон ТИВ раҳбари.
Самарали ва хавфсиз транспорт коридорлари
Қозоғистон ва Озарбайжон икки минтақанинг транспорт инфратузилмасидаги асосий тугунлар ва Транскаспий халқаро транспорт йўлининг (ТХТЙ ёки Ўрта йўлак) асосий иштирокчилари ҳисобланади. Сўнгги йилларда мамлакатлар транспорт ҳамкорлигини чуқурлаштирди, Астана Каспий денгизи бўйидаги порт инфратузилмасига сармоя киритди ва Боку транзит юк ташиш ҳажмини ошириш учун Алят эркин иқтисодий зонасини кенгайтирди.
2024 йилда Боку-Тбилиси-Карс (БТК) темир йўл линиясини модернизация қилиш якунланиб, унинг юк ташиш ҳажми йилига 1 миллион тоннадан 5 миллион тоннагача оширилди. Ўрта коридорнинг бундай кенгайишини ўсиб бораётган интеграция белгиси сифатида кўриш мумкин. Шу билан бирга, ўтган йил давомида ТХТЙ бўйлаб ташилган юклар ҳажми сезиларли даражада ошди.
— ТХТЙдан Қозоғистон ва Озарбайжон портлари орқали юк ташиш 2024 йилда 20 фоизга ошиб, 3,3 миллион тоннани ташкил этди. Контейнер юк ташиш ҳажми 76 фоизга ўсиб, 56,5 минг TEUга етди. Хитойдан жўнатилган контейнер поездлари сони эса 33 баравар кўпайди, деб маълум қилган Халқаро ТХТЙ ассоциацияси март ойида Бокудаги ишчи учрашувида.
ТХТЙ 2025 йилда юк ташишдан 1,2 миллион доллардан ортиқ даромад олишни кутмоқда. 2030 йилга келиб эса ташкилот йўналишдаги жорий кўрсаткичларни 5-6 баробар оширишни мақсад қилиб қўйган. Бу рақамларнинг барчаси маршрутга қизиқиш ортиб бораётганини ва унинг халқаро логистикадаги аҳамиятини кўрсатади.
Хавфсизлик нуқтаи назаридан ҳар икки давлат транзит хавфсизлигини кучайтириш ва йўналишни трансчегаравий жиноятлардан ҳимоя қилиш устида ишламоқда. Улар орасида хавфсизликни таъминлаш бўйича стандартлар ва тартиблар ҳамда ҳодисаларга тезкор жавоб бериш механизмини ишлаб чиқиш учун масъул бўлган Минтақалараро транзит хавфсизлиги институтини ташкил этиш бор. Сунъий интеллектдан фойдаланган ҳолда мониторинг ва кузатув технологияларини жорий этиш масаласи ҳам муҳокама қилинмоқда.
Европа Иттифоқи ва Туркий дунё ўртасидаги кўприк
Апрель ойи бошида Самарқандда бўлиб ўтган “Европа Иттифоқи – Марказий Осиё” саммити “Ўрта коридор”нинг стратегик аҳамиятини тасдиқлаб, унинг етказиб бериш занжирларини диверсификация қилиш имкониятларини қайд этди. Беш йил давомида 2 миллиард евро атрофида ишлаб чиқилиши режалаштирилган ТХТЙ ёрдамида Европа Иттифоқи Марказий Осиё билан савдо алоқаларини мустаҳкамлашга умид қилмоқда.
Озарбайжонлик сиёсатшунос Агил Маммадовнинг фикрича, Германия президентининг Озарбайжонга ташрифи, Европа Иттифоқи-Туркия олий даражадаги иқтисодий мулоқотининг қайта тикланиши ва Самарқандда Марказий Осиё давлатлари билан қўшма саммит ўтказилиши Европа Иттифоқи узоқ муддатли ҳамкорлик йўлида реал қадамлар ташлаётганидан далолат беради.
— Бу ҳолат туркий тилли халқлар яшайдиган географик минтақаларда ҳамкорликнинг янги форматларини шакллантириш учун қулай шарт-шароит яратмоқда. Хомашё захиралари, Жанубий Кавказ ва Марказий Осиё давлатларининг транзит салоҳияти, шунингдек, Туркиянинг муҳим транспорт марказига айланиши Европа учун кенг истиқболлар очади, — деб ҳисоблайди сиёсатшунос.
Бошқа томондан, эксперт таъкидлаганидек, минтақа давлатлари ҳам Европа Иттифоқи билан ҳамкорликни иқтисодиётни модернизация қилиш, сармояларни кўпайтириш ва халқаро бозорларга чиқиш нуқтаи назаридан самарали деб ҳисоблайди. Умуман олганда, Қозоғистон ва Озарбайжон келгуси йилларда ҳар икки минтақада фаоллик янада ортиб, йирик инфратузилма ва энергетика лойиҳалари ишга тушишини кутмоқда.
Ҳозирги воқеалар шуни кўрсатадики, қуруқликдаги транспортга қизиқиш ортиб бораётгани, айниқса Россия-Украина можароси ва Қизил денгиздаги кескин вазият нуқтаи назаридан, Ўрта йўлак бўйлаб юк ташишга бўлган талаб ўсишда давом этади. Бу Қозоғистон ва Озарбайжон учун ҳам иқтисодий даромаднинг ошишига, шунингдек, минтақавий ва глобал миқёсда уларнинг геосиёсий таъсирини кучайтиришга олиб келади.
Нефть йўлларини диверсификация қилиш
Озарбайжон Қозоғистоннинг нефть экспортини диверсификация қилиш ва анъанавий транзит йўналишларига қарамликни камайтириш стратегиясида тобора муҳим ҳамкорга айланмоқда. Қозоғистон нефтининг Озарбайжон орқали транзитини ошириш бўйича муҳокамалар геосиёсий хавф-хатарлар, жумладан, Каспий қувурлари консорциумига (КҚК) дрон ҳужумлари шароитида муҳим аҳамият касб этди.
Ҳозирда Озарбайжоннинг транзит инфратузилмаси, жумладан, Боку-Тбилиси-Жайҳон (БТЖ) ва Боку-Супса қувурлари Қозоғистонга муқобил йўналишни тақдим этмоқда. Озарбайжон экспертларининг таъкидлашича, агар Қозоғистон ўз нефть экспортининг катта қисмини Озарбайжон йўллари орқали муваффақиятли ўтказса, бу нафақат унинг энергетика хавфсизлигини мустаҳкамлайди, балки Озарбайжоннинг минтақавий энергетика маркази сифатидаги ролини ҳам оширади. Нефть ва газ лойиҳаларини биргаликда ишлаб чиқиш эса бу стратегик шерикликни янада мустаҳкамлайди.
БТЖ орқали Қозоғистон хом нефтини ташиш ҳажми ўсиб бормоқда ва ўтган йилги 1,39 миллион тоннадан 2024 йилда 1,46 миллион тоннага етди. 2024 йилда қарийб 88 миллион тонна нефть қазиб олган ва унинг 80 фоизини турли йўллар орқали экспорт қилган Қозоғистон Россия орқали нефт ташувчи КҚКга қаттиқ боғлиқлигича қолмоқда. Бироқ, 2026 йилга бориб, Қашағандаги қазиб олишни кунига 370 минг баррелдан (б/с) 450 минг баррелгача ошириш режалари экспорт имкониятларини диверсификация қилиш заруратидан далолат беради.
SOCAR вице-президенти Элшад Насировнинг сўзларига кўра, БТЖ қувури йилига кўпи билан 2,2 миллион тонна Қозоғистон нефтини ўтказиши мумкин, аммо хом нефт нархининг ўзгаришини бошқариш учун сифат банкини жорий этиш ҳақида мунозаралар бор.
— 2025 йилда БТЖ орқали транзит қилиниши кутилаётган Қозоғистон нефтининг умумий ҳажми 1,5–1,8 миллион тоннага баҳоланмоқда. Шу билан бирга, агар Озарбайжонда ишлаб чиқаришнинг қисқариши давом этса, маълум бир нуқтада қувур қуввати доирасида исталган миқдордаги нефтни ташиш мумкин бўлган вазият юзага келиши мумкин, деб тан олди SOCAR вакили.
Қозоғистоннинг узоқ муддатли амбициялари бундан ҳам юқори. Ўтган йил охирида Қозоғистон Республикаси Энергетика вазирлигининг собиқ раҳбари Алмасадам Сатқалиев Қозоғистоннинг Боку-Тбилиси-Жайҳон йўналиши бўйича нефт етказиб беришни 1,5 миллион тоннадан 20 миллион тоннагача ошириш имкониятини ўз ичига олган улкан режаларини эълон қилди.
Эслатиб ўтамиз, ўтган йилнинг март ойида Бокуда “ҚазМунайГаз” ва SOCAR ўртасида Қозоғистон нефтининг Озарбайжон ҳудуди орқали транзитини йилига 2,2 миллион тоннагача босқичма-босқич ошириш бўйича келишув имзоланган эди.
— 2024 йилда Қозоғистон нефтининг БТЖ орқали транзити 1,4 миллион тоннани ташкил этди, режа 1,5 миллион тонна эди. БТЖ бўйича 2025 йилга мўлжалланган режа 2024 йил даражасида қолмоқда - 1,5 миллион тонна нефть, — дея маълум қилди Қозоғистон Энергетика вазирлиги.
Янги бошланиш нуқтаси: Қашаған нефтининг Боку орқали транзити
Катта Қашаған нефть конидан олинган хом нефтнинг биринчи партияси Боку-Тбилиси-Жайҳон (БТЖ) қувури орқали ўтишни бошлади ва бу мамлакат экспорт йўналишларини диверсификация қилишда муҳим қадам бўлди. Озарбайжоннинг Сангачал терминалида олинган нефт бугун БТЖ қувури орқали Туркиянинг Жайҳон портига етказилади.
Бу воқеа SOCAR Midstream Operations ва “ҚазМунаиГаз” шўъба корхонаси KMG Trading ўртасида йилига 240 минг тонна Қашаған хомашёсини Озарбайжон орқали ташиш бўйича 15 январь куни имзоланган келишувдан кейин содир бўлди. Қозоғистон 2023 йилдан бери БТЖ қувури орқали нефть жўнатиб келаётган бўлса-да, бу Қашаған хомашёсининг биринчи қўшилиши бўлиб, мамлакатнинг бошқа анъанавий транзит йўналишларига боғлиқлигини камайтиришга қаратилган саъй-ҳаракатларида муҳим босқич бўлди.
— Қозоғистоннинг Қашаған хом нефтини Боку-Тбилиси-Жайҳон қувури орқали транзит қилиш қарори унинг Россия транзит йўналишларига қарамликни камайтиришга бўлган стратегик истагини таъкидлайди, — дейди энергетика бўйича эксперт Лада Евграшина.
БТЖ Қозоғистоннинг экспорт мослашувчанлигини оширса-да, у КҚК ўрнини босувчи эмас, балки иккинчи даражали вариант бўлиб қолмоқда, деди у.
— Узоқ муддатли барқарорлик инфратузилмани янгилаш, сифатли хомашёни аралаштириш банки ва харажатларни оптималлаштиришга боғлиқ бўлади. Айни дамда БТЖ Қозоғистоннинг ривожланаётган энергетика стратегиясида устун транзит йўналиши эмас, балки суғурта полиси бўлиб хизмат қилмоқда, — дейди эксперт.
Яшил кун тартибини амалга ошириш биринчи ўринда туради
Катта салоҳиятга эга бўлган яна бир соҳа яшил энергиядир. Қозоғистоннинг яқинда Боку шаҳрида бўлиб ўтган Яшил энергия бўйича маслаҳат кенгашининг 3-вазирлар йиғилишидаги иштироки мамлакатнинг минтақавий ва халқаро энергетика соҳасидаги ҳамкорликни чуқурлаштириш, энергия таъминотининг диверсификацияланган ва экологик хавфсиз йўналишларини, жумладан, яшил энергия компонентларини ривожлантиришга содиқлигини тасдиқлади.
Эслатиб ўтамиз, мазкур ташаббус 2024 йил ноябрь ойида Қозоғистон, Озарбайжон ва Ўзбекистон ўртасида Каспий денгизи орқали – Яшил энергия йўлаги доирасидаги юқори вольтли сув ости кабелини қуриш бўйича имзоланган уч томонлама шартноманинг давоми бўлди.
Ушбу лойиҳанинг жиддийлиги Осиёнинг икки молиявий гиганти – Осиё тараққиёт банки (ADB) ва Осиё инфратузилма инвестициялари банкининг (ABII) техник-иқтисодий асосларни тайёрлаш учун 2 миллион долларлик техник ёрдам беришга тайёрлигидан далолат беради.
—Бу ташаббуслар нафақат яшил энергиядан фойдаланишни англатади. Улар минтақавий ҳамкорликни мустаҳкамлайди. Руминия, Венгрия ва Болгария асосий иштирокчилардир, Грузия, Туркия, Ўзбекистон, Қозоғистон ва Озарбайжон эса Каспий денгизида шамол энергетикаси инфратузилмасини ривожлантириш, ускуналар етказиб бериш, энергетика савдоси ва лойиҳалари учун катта имкониятлар яратувчи "яшил" энергия экспорти учун янги уфқларни очмоқда. Парвиз Шаҳбазов Марказий Осиё, Жанубий Кавказ ва Европа ўртасида “яшил энергия йўлаги”ни шакллантириш муҳимлигини таъкидлади.
Мутахассисларнинг фикрича, жанубий ҳудудларда қуёш энергияси ва Каспий денгизи яқинидаги шамол энергияси Қозоғистон энергия балансига катта ҳисса қўшиши мумкин.
Стратегик ўзаро боғлиқлик
Қозоғистон Бош вазири Олжас Бектеновнинг 3 март куни Озарбайжонга ташрифи Қозоғистон-Озарбайжон муносабатларининг ривожланаётган динамикасини янада мустаҳкамлади. Каспий минтақасида геосиёсий силжишлар ва иқтисодий ўзгаришлар рўй бераётган бир пайтда ушбу учрашув икки давлатнинг савдо, энергетика хавфсизлиги ва логистика инфратузилмаси соҳасида чуқур ҳамкорликни ривожлантириш ниятини таъкидлади.
Божхона ва логистика жараёнларининг рақамли интеграцияси орқали савдо операцияларини оптималлаштирадиган Рақамли савдо йўлагининг якунланиши ушбу ташрифнинг таъсирчан элементларидан биридир. Ушбу янгилик транзакция тўсиқларини камайтиради ва минтақавий савдони осонлаштириш учун намунадир.
Икки давлат ўртасида сув ости толали оптик алоқа тўғрисидаги келишув яна бир эътиборли воқеа бўлди. Рақамли уланишни яхшилашдан ташқари, лойиҳа минтақавий киберхавфсизликни мустаҳкамлаш ва Осиё ва Европа ўртасида маълумотларни узатиш имкониятларини кенгайтириш учун стратегик аҳамиятга эга.
— Қозоғистон Бош вазирининг Бокуга ташрифи икки томонлама ҳамкорликнинг асосий йўналишлари бўйича тараққиётни кўрсатди. Натижалар - кенгайтирилган савдо ва сармоявий ташаббуслардан тортиб, диверсификацияланган нефть транзити ва модернизация қилинган логистикагача - Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги ўзаро стратегик боғлиқлик кучайиб бораётганини кўрсатади, — дейди иқтисодчи Натиг Жаъфарли.
Экспертнинг қайд этишича, Бокуда эришилган келишувларнинг муваффақияти сармоявий лойиҳаларнинг ўз вақтида амалга оширилиши, минтақавий энергетика йўлакларининг барқарорлиги ва иқтисодий интеграцияни ривожлантириш учун барқарор сиёсий иродага боғлиқ бўлади. Самарали амалга оширилса, ушбу кенгайтирилган ҳамкорлик Марказий Осиё ва Кавказда янада кенгроқ иқтисодий алоқалар учун намуна бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Ўрта йўлак бўйлаб умумий юк ташиш ҳажмининг 80 фоиздан ортиғи Қозоғистон ҳиссасига тўғри келиши ҳақида аввалроқ ёзган эдик.
