Ўрта коридор глобал иқтисодиётни қандай ўзгартирмоқда. Бунда Қозоғистоннинг ўрни
Қозоғистон Озарбайжон, Грузия ва Туркия билан биргаликда қўшма транспорт салоҳиятини, айниқса Транскаспий халқаро транспорт коридорини ривожлантиришда фаол иштирок этмоқда. Евросиё савдо йўллари қандай ўзгариб бораётганини Kazinform мухбири материалида ўқинг.

Ўрта коридорда ривожланиш суръати сўнгги бир неча йил ичида тезлашди
Транскаспий халқаро транспорт коридори (ТХТК) ёки “Ўрта йўлак” деб аталадиган йўлак 10 йилдан бери мавжуд бўлишига қарамай, сўнгги 2-3 йилда унинг ривожланиш суръати геосиёсий ўзгаришлар, жумладан, Суэц канали орқали навигация муаммолари туфайли икки йирик иқтисодиёт - Хитой ва Европа Иттифоқи ўртасидаги савдо оқимларининг анъанавий йўналишлари ўзгарди.
Хусусан, логистика билан боғлиқ юксалишлар ва пасайишлар 2023 йилда Хитой Халқ Республикаси Божхона бош бошқармаси маълумотларига кўра, Хитой экспорти 4,6 фоизга камайиб, 3,4 триллион долларни, импорт эса 5,5 фоизга қисқариб, 2,6 триллион долларни ташкил этди. Шу билан бирга, Хитой ва ЕИ ўртасидаги товар айирбошлаш 7,1 фоизга, экспорт 10,2 фоизга, импорт эса 0,9 фоизга камайди. Янги транспорт йўналишларини излаш мақсадида Хитой қўшни Қозоғистон, шунингдек, “Бир макон, бир йўл” ташаббусига таклиф этилган Озарбайжон ва Грузия билан музокаралар олиб борди. Айнан мана шу уч давлат ТХТК асосини ташкил қилади ва айнан улар 2023 йилда «Middle Corridor Multimodal» бўйлаб транспорт алоқасининг ягона оператори – компанияни яратишга (2023 йил охирида “Астана” халқаро Молия марказида рўйхатидан ўтган) келишиб олдилар. Компания 2024 йил охирида расман ўз ишини бошлаши мумкин.
Эслатиб ўтамиз, 2016 йилдан буён фаолият юритиб келаётган ТХТК халқаро ассоциациясининг штаб-квартираси ҳам Қозоғистонда жойлашган бўлиб, у Хитой юкларини қабул қилиш билан шуғулланади.
Қозоғистон Транспорт вазири ўринбосари Сатжан Аблалиевнинг 2024 йил март ойида берган маълумотларига кўра, Хитой билан Ўрта йўлак бўйлаб ойига 20 футлик контейнерли 10 та контейнер поездини ташиш бўйича келишувга эришилган. Айни пайтда бу Каспий денгизидаги Ақтау (Қозоғистон) ва “Алят” Боку халқаро денгиз савдо портлари (БХДСП) ишлов беришга қодир бўлган ҳажмдир, аммо Европа Иттифоқининг Ўрта йўлакдан манфаатдор бўлган қўллаб-қувватлаши туфайли уларнинг ҳажмини ошириш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Қабул қилиш қувватларини тезлаштириш мумкин, хусусан, БХДСП йилига 25 миллион тоннагача юк ташишни эълон қилди.
Қозоғистонда инфратузилмани кенг кўламли модернизация қилиш
Қозоғистон ҳам инвестициялар орқали инфратузилмани кенг кўламли модернизация қилишни белгилаб берди. Европа Иттифоқи январь ойи охирида халқаро йўналиш истиқболларини баҳолаб, биринчи босқичда Қозоғистон ва Марказий Осиё мамлакатларида транспорт-логистика лойиҳаларини ривожлантиришга 10 миллиард евро, иккинчи босқичда эса 18,5 миллиард евро сармоя киритилишини эълон қилди. Қозоғистон Хитойга кириш эшиги бўлса, “Ўрта коридор”да иштирок этувчи Грузия ва Туркия Европа Иттифоқига кириш эшиги ҳисобланади.
2023 йил август ойида Грузиянинг Поти портида ТХТК қўллаб-қувватловчи портида Қозоғистоннинг «PTC Holding» компанияси иштирокида «Poti Transterminal» АЖ мультимодал терминали қурилиши бошланди. Ушбу терминал 2024 йилда фойдаланишга топширилади ва биринчи босқичда йилига 80 минг 20 футлик контейнерга ишлов бера олади.

Қозоғистон Транспорт вазири ўринбосари Сатжан Аблалиев Қозоғистон, Озарбайжон ва Грузиянинг ягона оператори – «Middle Corridor Multimodal» ҳам Туркияни 2024 йил охири – 2025 йил бошида ўз сафига қабул қилишини айтди.
“Туркиянинг «Middle Corridor Multimodal» компанияси ишида иштирок этиши мантиқан тўғри, чунки Баку-Тбилиси-Карс (БТК) темир йўл йўналишини кенгайтириш апрель ойида якунланади ва бу Ўрта йўлак учун жуда муҳим, Чунки бу Туркиядан/Туркияга юк ташишни кўпайтириш ва Европа ва Хитой товарларини Туркия орқали транзит қилиш билан боғлиқ”, – деди вазир ўринбосари.
ТХТК салоҳияти жорий йилда 4,2 миллион тонна юк сифатида баҳоланмоқда
Қозоғистон Транспорт вазири ўринбосари Сатжан Аблалиев март ойида Бокуда ТХТК орқали 2024 йилда юк ташиш прогнозини эълон қилди – 2023 йилда 2,76 миллион тоннага нисбатан жорий йилда 4,2 миллион тонна, бу иккала Қозоғистон ва Хитой транзитининг ўсиши ҳисобига эришилади.
Май ойи бошида “Озарбайжон темир йўллари” (ОТЙ) ЁАЖ раиси Ровшан Рустамов Озарбайжон оммавий ахборот воситаларига берган интервьюсида БТК темир йўл линиясининг Грузия қисмидаги таъмирлаш ва кенгайтириш ишлари якунланганини маълум қилди.
“БТК темир йўл линиясининг Грузия орқали ўтадиган 184 километрлик қисмида таъмирлаш-тиклаш, реконструкция ва кенгайтириш ишлари аллақачон якунланган. БТК темир йўл линияси бўйлаб юк ташиш 20 майдан бошланади. Ушбу темир йўл линиясини модернизация қилишдан асосий мақсад Ўрта йўлакнинг рақобатбардошлигини ошириш ва БТКни йўлакнинг асосий юк артерияларидан бирига айлантиришдир”, – дея ОТЙ раҳбарининг сўзларидан иқтибос келтирган Азертаж.

Рустамовнинг таъкидлашича, кенгайтирилгандан сўнг БТКнинг йиллик ўтказувчанлиги 1 миллион тоннадан 5 миллион тоннагача ошган.
“Эндиликда ОТЙ модернизация қилинган БТК темир йўл линияси орқали Марказий Осиё ва Осиёдан Ғарбга ва аксинча, жўнатилаётган юкларнинг катта қисмини ташишга, шунингдек юк ташиш соҳасида халқаро рақобатга тайёр”, – дея қўшимча қилди компания раиси.
Озарбайжон темир йўллари маълумотларига кўра, жорий йилнинг дастлабки тўрт ойида Шарқий-Ғарбий йўлак бўйлаб жами 34 блокли поездда 6319 TEU контейнер юклари ташилган. Шундан 10 та блокли поездлар (4020 TEU контейнери) транзит юк, 24 та блокли поезд (2299 TEU контейнер) импорт қилинган. Умуман олганда, 2023 йилда Озарбайжон темир йўллари 105 265 TEU контейнер ташди, бу 2022 йилга нисбатан 30 фоизга кўпдир.
“Қанчалик янги участкалар очилса, Ўрта коридор шунчалик жозибали бўлади. Йўл бор экан, минимал бюрократик муаммолар ва қулай транзит тартиб-қоидалари бўлган транзит йўлаги бўлади, юклар БТК бўйлаб ўзлари ҳаракатланади”, – дейди озарбайжонлик транспорт ва логистика эксперти Рауф Агамирзаев.
Унинг сўзларига кўра, Грузия шунингдек, Шарқий-Ғарбий йўлакнинг автомобиль сегментини энг қийин йўналиш — Рикота довони орқали очишни режалаштирган.
“Йўл қисман тайёр, қолганлари бир йил ичида тайёр бўлади. Шарқ-Ғарбий темир йўл йўналишининг айрим участкаларини кузгача фойдаланишга топшириш режалаштирилган. Улардан фойдаланиш Тбилисидан Батумига йўловчи ташиш вақтини 40 дақиқагача қисқартиради. Буларнинг барчаси Ўрта йўлак истиқболига ижобий таъсир кўрсатади”, – дея хулоса қилди эксперт.
ТХТК иштирокчилари, шунингдек, Европа тикланиш ва тараққиёт банки ва Жаҳон банки таҳлилчилари 2030 йилга бориб бу йўналиш йилига 10-11 миллион тонна юк ташиш имкониятига эга бўлишига ва Қозоғистон нафақат транзит мамлакат сифатида муҳим рол ўйнашига, шунингдек, Европа Иттифоқига муҳим юкларни ва тоғ-кон ва қишлоқ хўжалиги саноати учун материалларни мустақил етказиб берувчи бўлишига ишонч билдирмоқда.

Умуман олганда, Транскаспий халқаро транспорт йўлагининг тикланиши геосиёсий силжишлар муҳим инфратузилма ва иқтисодий ўзгаришлар учун катализатор бўлиши мумкинлигига мисолдир. Қозоғистон, Озарбайжон, Грузия ва Туркиянинг жамоавий саъй-ҳаракатлари ва муҳим халқаро кўмак туфайли Ўрта коридор глобал савдо экотизимида янада самаралироқ ва геосиёсий мувозанатни ваъда қиладиган стратегик муқобилни таклиф қилиб, Евроосиё савдо йўлларини қайта белгилашга тайёр.