Қоронғу туризм: нима учун одамлар Афғонистон, Шимолий Корея ва Припятга борадилар
"Онанг бу жойлардан узоқроқ туришингни хоҳлайди" - бу маълум бир гуруҳ одамлар орасида машҳур бўлган сайёҳлик компанияларидан бирининг бош саҳифасини безатган шиор. Ҳаяжон ва янги саргузаштлар изловчилар оддий пляж байрамидаги фожиалар, жанговар ҳаракатлар, геноцидлар ва бошқа нарсалар билан боғлиқ бўлган кам ўрганилган, бориш қийин ва ҳатто хавфли жойларга боришни афзал кўришади. Туризмнинг бу тури ўз номига эга - "қоронғу" туризм. Нима учун бундай саёҳат глобал тенденцияга айланиб бораётганини Кazinform мухбири ўрганиб чиқди.
"Қоронғу" туризмнинг пайдо бўлиш тарихи
"Қоронғу" туризм (dark tourism) ёки "қайғули" туризм - ўлим ва фожиа билан боғлиқ жойларга, табиий ва техноген офатлар, ҳарбий ҳаракатлар ва ўлим ва вайронагарчиликка олиб келадиган бошқа ҳодисалар рўй берган жойларга ташриф буюриш. Тахминларга кўра, 2000 йилда Глазгодаги Шотландия университети профессорлари Малколм Фоули ва Жон Леннон томонидан худди шу номдаги китоб нашр этилгандан кейин бу тушунча кенг тарқалди. Леннон ва Фоули "қоронғу" туризм соҳасини ўрганишга илмий ёндашувнинг кашшофлари сифатида тан олинган.
Уларнинг фикрига кўра, "қоронғу" туризм - бу ўлим ва фалокат жойларини намойиш этиш ва истеъмол қилишни ўз ичига олган ҳодиса. Ва, афтидан, бунинг учун харидорлар кўпайиб бормоқда. Coherent Market Insights консалтинг ташкилоти маълумотларига кўра, 2024 йилда "қоронғу" туризм соҳаси 31,8 миллиард долларга баҳоланмоқда. Ташкилот 2031 йилга бориб бу бозор 38,1 миллиард долларга етиши мумкинлигини тахмин қилмоқда. Дунёнинг баъзи мамлакатларида "қоронғу" туризм соҳаси даромаднинг муҳим ёки ҳатто катта қисмини ташкил қилади. Сўнгги пайтларда ушбу мавзуга оид машҳур ҳужжатли фильмлар, китоблар ва илмий мақолалар, шунингдек, ижтимоий тармоқлардаги контент бу соҳага қизиқишни кучайтирмоқда.
Афғонистон
Туризмнинг ушбу сегментининг ўсишида мамлакатларнинг ўз ташаббуслари муҳим омил ҳисобланади. Афғонистонга туризм ижтимоий тармоқларда янги тенденцияга айланиб бормоқда ва Толибон ҳукумати ҳатто чет эллик сайёҳларни мамлакатга жалб қилиш учун мақсадли ҳаракатларни амалга оширмоқда.
2021 йилда ҳокимият тепасига Толибон келиши билан Афғонистоннинг туризм сектори жонланиш аломатларини кўрсатмоқда. Бу мамлакатда туризм Ахборот ва маданият вазирлиги (Ministry of Information and Culture) томонидан тартибга солинади. Вазирлик вакили CNN Travelга 2021 йилда мамлакатга 691 сайёҳ ташриф буюрганини, 2022 йилда бу рақам 2300 га етганини ва 2023 йилда охирги йилларда рекорд даражадаги 7000 сайёҳ келганини айтди. 2021 йил августидан буён мамлакатга жами 10 мингдан ортиқ сайёҳ ташриф буюрган.
Афғонистон Миллий Статистика ва Ахборот Бошқармаси (NSIA) маълумотларига кўра, 2023 йилда Афғонистонга турли мақсадларда 28 минг хорижлик ташриф буюрган. Афғонистонга энг кўп сайёҳлар АҚШ, Европа Иттифоқи, Ҳиндистон, БАА ва Эрондан келади. Етакчилик Хитойга тегишли. Кобул туризм идораси раҳбари буни Хитойнинг географик яқинлиги ва аҳолисининг кўплиги билан изоҳлайди. Афғонистонга қозоғистонлик сайёҳлар ҳам ташриф буюришади.
Афғонистонда шаффоф нарх сиёсати билан хизмат пакетларини таклиф қилувчи ўзларининг сайёҳлик компаниялари пайдо бўла бошлади. Улардан бирининг асосчиси Хайбар Хон оммавий ахборот воситаларига айтишича, мамлакат можаро зонаси сифатида танилган бўлса-да, “Империялар қабристони” ҳали ҳам бир нарса - маданият, ландшафтлар ва одамларнинг турмуш тарзини таклиф қилади. Ушбу компанияда учта тур пакети мавжуд. 9 кунлик “Салом Афғонистон” тур пакетининг нархи 3 минг АҚШ доллар, у мамлакатнинг асосий диққатга сазовор жойлари билан таништириш учун мўлжалланган. “Афғонистон саргузаштлари” тур пакети эса 4,5 минг доллар туради ва мамлакатнинг чекка ва унчалик таниқли бўлмаган ҳудудларига офф-роуд турни ваъда қилади. "Шахсий саёҳат" тур пакети сайёҳга ўз йўналиши ва дастурини танлаш имконини беради.
Экстремал туризм бозоридаги таниқли компаниялардан бири ҳатто аёллар учун Афғонистонга гуруҳ сафарини таклиф қилади. Жорий брон қилиш даври - 2025 йил ёзи. Ушбу тўққиз кунлик саёҳат деярли 3 минг долларга тушади.
Эслатиб ўтамиз, Афғонистон ҳанузгача дунёнинг аксарият мамлакатларида ташриф буюриш тавсия этилмайдиган давлатлар рўйхатида. Ажабланарлиси шундаки, бу мамлакатда "қоронғу" туризм ҳам шу туфайли ривожланмоқда.
Шимолий Корея
Шимолий Корея ҳар доим "қоронғу" туризм рейтингида алоҳида ўрин эгаллаган. Сўнгги пайтларда ўта ёпиқ ва ҳар жиҳатдан тақиқланган ва хавфли мамлакат хорижлик сайёҳлар учун тобора қулай бўлиб бормоқда. COVID-19 пандемиясидан сўнг Шимолий Корея бу йил аста-секин сайёҳлар учун ўз чегараларини очмоқда.
Расмий маълумотларга кўра, ҳар йили Шимолий Кореяга 100 мингга яқин хорижий сайёҳ ташриф буюради. Асосан, Хитой фуқаролари. Шимолий Кореяга саёҳат қилишнинг ўзига хос қоидалари бор. Маълумки, экстремал сайёҳлар орасида машҳур бўлган, кўп йиллардан буён ушбу мамлакатнинг туризм бозорида ишлаб келаётган хорижий компаниялар ўз мижозларига мамлакатдаги хавфсизлик ва ўзини тутиш қоидалари бўйича махсус кўрсатмалар беради. Бунга жиддий эътибор бериш керак.
Шимолий Корея хорижлик сайёҳларга тоғ-чанғи курортлари, пляжда дам олиш ва анъанавий равишда пойтахт ва асосий диққатга сазовор жойларга саёҳатни таклиф этади. Чет элликлар Шимолий Кореяга Хитой орқали (самолётда ҳам, поездда ҳам – муҳаррир эслатмаси) кириб боради. Пекинда 1993 йилдан буён ушбу мамлакатга саёҳатлар уюштириб келаётган машҳур мустақил Британия туроператори жойлашган. Баъзи маълумотларга кўра, Шимолий Кореяга ташриф буюрган ғарблик сайёҳларнинг қарийб 50 фоизи унинг ҳиссасига тўғри келади. Уларнинг хизматларининг жорий нархи тўрт кунлик тур учун 850 евродан бошланади.
Шимолий Кореяга ташриф буюрган чет эллик сайёҳларнинг кўплаб шарҳларига кўра, чет элликларнинг ушбу мамлакатда бўлиши мезбон томон томонидан қатъий тартибга солинади ва эҳтиёткорлик билан режалаштирилади. Чет элликлар мамлакатга маҳаллий гидлар ҳамроҳлигида ташриф буюришади, улар фақат Шимолий Кореянинг ўзи дунёга кўрсатмоқчи бўлган нарсаларни кўрадилар.
Припять - «dark» йўналишнинг етакчиси
Эҳтимол, МДҲдаги экстремал туризм мухлислари орасида “қоронғу” («dark») йўналишнинг етакчиси Чернобиль истисно зонасидир. Припять шаҳри бутун дунё бўйлаб "қоронғу" туризмни севувчилар орасида классик ва жуда машҳур жой. Бу жой машҳур HBO сериали туфайли машҳурликка эришди.
"Қоронғу" туризм тарафдорлари апокалиптик шаҳарнинг картинасини ўз кўзлари билан кўриш учун Припятга ташриф буюришди. Чернобиль фожиасидан кейин Припятни эвакуация қилиш пайтида шаҳар аҳолиси бир мунча вақт ўтгач, уйларига қайтишлари мумкинлигига ишонч ҳосил қилишди. Шунинг учун улар барча нарсаларини квартираларда қолдирдилар.
- Биз уйларга кирдик. У ерда деярли ҳамма нарса сақланиб қолган. Бу худди 30 йил давомида сақланган музейга киргандек эди, — деб эслайди қозоғистонлик Сергей Лисняк Припятга қилган саёҳатини.
Унинг сўзларига кўра, у Чернобиль фожиаси ва расмий саёҳат мавжудлиги ҳақидаги архив видеоматериалларини томоша қилиб, арвоҳ-шаҳарчага саёҳат қилишдан илҳомланган.
— Мавзу менга қизиқ туюлди. Ҳаммаси расмий ва арзон амалга оширилди. Ўша пайтда жуда кўп видеоларни кўрдим. Қизиқиш пайдо бўлди ва мен ҳамма нарсани ўзим кўришни хоҳладим. Мен ҳамма нарсани шахсан кўрганимда, солиштирдим, гидга қизиқтирган саволларни бердим, — дея ўз хотиралари билан ўртоқлашади қозоғистонлик йигит.
Украинадаги таниқли воқеалардан олдин, истисно зонасига экскурсия сафарлари расмий равишда ташкил этилган. Бир кунлик экскурсиянинг нархи тахминан 100 долларни ташкил этди. Экскурсия стандарт маршрутни ўз ичига олди – машҳур чархпалак, қизил ўрмон, болалар боғчаси ёки мактаб биносига ташриф буюриш, шаҳар атрофидаги қишлоқлар - нафақат фото кўнгилочарлик нуқтаи назаридан муваффақиятли бўлган, балки апокалипсисдан кейинги атмосферани ажойиб тарзда етказадиган жойлардир.
Профессор Жон Леннон ўзининг "қоронғу" туризм ҳақидаги китобида фожиали жойлар инсоннинг ёмонлик қилиш қобилияти туфайли одамларни ўзига жалб қилади, деб таъкидлайди. Аммо "қоронғу" туризмнинг машҳурлиги сабаблари ҳали ҳам экспертлар муҳокамаси ва ўрганиш мавзусидир. Шунингдек, "қоронғу" туризм атрофидаги масаланинг ахлоқий томони ҳақида кўплаб баҳслар мавжуд. Аммо иккаласи ҳам саноатнинг ушбу сегментининг ривожланишига тўсқинлик қилмайди.
