Газ экспорти: Қозоғистон ташқи бозорни қанчалик таъминламоқда
Қозоғистон газ транзити ва экспорти бўйича Марказий Осиёда ўз мавқеини мустаҳкамлади. Бунга геосиёсий вазият, Хитой томони билан ўртадаги мажбурият, газ ташиш тизимидаги халқаро лойиҳалар таъсир қилгани аниқ. Давлат келажакдаги экспорт сиёсатини ана шу омиллардан келиб чиқиб қурмоқда. Бироқ, ички бозордаги дефицит яна муаммо туғдирмайдими? Кичик ҳажмдаги ишлаб чиқаришни қандай ошириш мумкин? Kazinform агентлиги мухбири Ерсин Шамшадин материалида ўқинг.
ХХР: 10 миллиард куб метр эришиш мумкин бўлган мақсадми?
Қозоғистоннинг асосий газ экспорти Хитойга қаратилган. Эслатиб ўтамиз, 2018 йилда беш йиллик шартнома тузилиб, Қозоғистон томони йилига 10 миллиард куб метр газ етказиб бериш мажбуриятини олган эди. Кейинги йилларда бу кўрсаткич деярли тўлиқ бажарилиб, 2022 йилда экспорт ҳажми 4,4 миллиард куб метрни, ўтган йили эса 5 миллиард 857 миллион куб метрни ташкил этди. Қиш ойларида ички бозорда тақчиллик юзага келгани сабабли, ташишни тўхтатган вақтлар ҳам бўлди.
Нега? Бунинг сабаби хом ашёнинг тузилиши ва талабида. Қозоғистондаги газнинг асосий қисми нефть билан аралаштирилган қўшма газдир. Уни товар газига айлантириш учун махсус завод керак. Ҳозирча иккита маҳаллий заводнинг ишлаб чиқариш қуввати экспорт юкламасини қондириш учун етарли эмас. Қозоғистон хомашёни Россияга ташиб, табиий газ шаклида қайтариб олади.
Ички бозордаги талаб ҳам экспорт салоҳиятини чекламоқда. ҚР Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, ўтган йили ишлаб чиқарилган 29,8 миллиард куб метр товар газнинг 19,4 миллиард куб метри мамлакатда қолган. Президент ўз Мурожаатномасида бу масалани кўтариб, Ҳукуматга Жанаўзен, Қашаған ва Қарашиғанақда газни қайта ишлаш корхоналари қурилишини жадаллаштириш бўйича топшириқ берди. Агар керак бўлса, у инвестиция лойиҳаларига ариза бериш зарурлигини кўрсатади. ҚР Ҳукумати йиғилишида Энергетика вазири Алмасадам Сатқалиев яқин йилларда заводлар сонини кўпайтириш режаси борлигини ва яна бир инвестор газни қайта ишлаш заводини қуриш ниятини билдирганини маълум қилган.
“2026 йилдан 2030 йилгача бўлган даврда тўртта газни қайта ишлаш заводи босқичма-босқич ишга туширилади. Жумладан, “Қашаған” конининг хомашёси негизида йилига 1 миллиард ва 2,5 миллиард м3, Қарашиғанақ конининг хомашёси асосида қуввати йилига 4 миллиард м3, шунингдек, Жанаўзенда йилига 900 миллион м3 газни қайта ишлаш заводи қуриш режалаштирилган”, – деди Энергетика вазири.
Қозоғистон қазиб чиқариш ҳажмидаги қийинчиликларга қарамай, Хитойга газ ташиш лойиҳасини давом эттириш ниятида. Қасим-Жомарт Тоқаевнинг ўтган йилги Пекинга ташрифи натижасида лойиҳага масъул «QazaqGaz» МК» АЖ Хитойнинг “Petrochina” компанияси билан шартномани 2026 йилгача узайтирди. Шу муносабат билан миллий компанияга махсус савол билан мурожаат қилиб, узлуксиз юк ташиш йўналишида қандай лойиҳа амалга оширилишини сўрадик. Компания жавобида қўшни давлат олдидаги мажбуриятни бажариш учун янги конни қидириш ишлари олиб борилгани айтилган.
“QazaqGaz компанияси Chevron билан биргаликда Ақтўбе вилоятидаги КТ-III (Жалибек) участкасида қўшма қидирув ишларини бошлади. Бу ҳудуд янги газ конларини очиш ва товар газининг ресурс базасини ошириш учун катта имкониятларга эга. Chevron қидирув давридаги барча харажатлар ва хавфларни ўз зиммасига олади. Дастлабки босқичда Chevron 3D сейсмикларни қайта ишлаш ва талқин қилишни амалга оширади, унинг натижалари асосида лойиҳани янада ривожлантиришнинг мақсадга мувофиқлиги баҳоланади”, – дейилади расмий жавобда.
2013 йилда газ қазиб олиш ҳажми 42,3 миллиард куб метрни ташкил этган бўлса, ўтган йили бу кўрсаткич 59,1 миллиард куб метрга етди. 2030 йилга бориб у 91 миллиард куб метрга етиши тахмин қилинмоқда. Ишлаб чиқаришнинг ўсиши Хитойга газ экспортини сақлаб қолишга ёрдам берадими? Мутахассисларнинг фикрича, «Бейнеу-Бозой-Чимкент» газ қувурининг ўтказиш қувватини ошириш муҳим. Бу қувур ғарбий минтақадан газни Хитойга етказувчи “Марказий Осиё – Хитой” қувурига етказиб беришда муҳим рол ўйнайди. Юк ташиш қуввати эса заиф - йилига 15 миллиард кубометр. Таққослаш учун, Россиянинг Хитойга газ экспортидаги асосий рақобатчиси – “Сибир қудрати” газ қувури йилига 38 миллиард куб метр газни ташишга қодир. Шу боис Қозоғистон 2026-2027 йилларга қадар «Бейнеу-Бозой-Чимкент» газ қувурининг иккинчи линиясини қуришни режалаштирмоқда.
Нарх сиёсати устунлик бермоқда
Божхона статистик маълумотларига кўра, ўтган йили ХХРга газ экспортидан тушган даромад 1,467 миллиард долларни ташкил этган, яъни ҳар минг куб метр учун 250,43 долларга баҳоланган. 2022 йилда Қозоғистон 238,73 долларга савдо қилди. Бу ҳозирча Хитой учун фойдали таклиф. Катта экспортчи Россия билан бир қаторда Қозоғистонга имконият беришнинг сири ҳам шунда.
Бу йил Россия Хитойга 1000 кубометр газни 257 долларга сотди. Маълумки, Қозоғистон қўшни давлатни транспорт ҳажми бўйича ортда қолдира олмайди, шунинг учун фойда учун нарх сиёсатидан фойдаланишдан бошқа йўли йўқ. Россия ҳам рақобатни давом эттирмоқда ва Хитойга сотаётган газ нархини пасайтиришда давом этмоқда. 2027 йилгача Европа ва Туркияга таклиф қилинган нархни 28 фоизга пасайтириб, 227,80 доллар қилиб белгилади.
Россия-Хитой газ транспортининг асоси "Сибир кучи" қувуридир. Ўтган йили ушбу тармоқ орқали Хитойга 22,7 миллиард куб метр газ жўнатилган. Энди томонлар “Сибир кучи-2” газ қувурини қуришни режалаштирмоқда. Лойиҳа амалга оширилса, йилига 50 миллиард кубометр газ ташилади, дегани. Маълумки, агар вазият режадагидек бурилиш қилса, Хитой бозоридаги “Қозоғистон йўли” хавф остида қолади.
Яна бир муҳим жиҳат шундаки, “Сибир кучи-2” лойиҳаси ишга туширилгунга қадар Қозоғистон газ қувурини мамлакат ҳудудидан ўтказишга ҳаракат қилган. Биз биламизки, улар экспортга таъсир қилган тақдирда ҳам ички талабни таъминлашни ўйлашган. Чунки лойиҳа шимолий минтақада йилига 2 миллиард куб метргача газ истеъмоли масаласини ечиш кўзда тутилган. Бироқ Россия томони бунга рози бўлмади ва ҳал қилувчи паллада Мўғулистонни транзит ҳудуд сифатида танлади.
Бироқ Қозоғистонда бу йўналишда ҳали ҳам умид бор. Июль ойида ҚР Энергетика вазири Алмасадам Сатқалиев Россия Шимолий Қозоғистон ва Шарқий Қозоғистон вилоятларига газ етказиб бериши мумкинлигини айтган эди.
“Вазирлик шимолий ва шарқий ҳудудларни газлаштиришнинг иккита вариантини ўрганмоқда. Биринчиси, “Сариарқа” газ қувурининг иккинчи ва учинчи навбати қурилишини давом эттириш орқали Ақмола ва Шимолий Қозоғистон вилоятларини газлаштириш. Ушбу лойиҳани амалга ошириш «Бейнеу-Бозой-Чимкент» газ қувурининг иккинчи линияси қурилиши тугагандан сўнг мумкин бўлади, бугунги кунда лойиҳани биргаликда амалга ошириш бўйича лойиҳанинг техник-иқтисодий асослари ишлаб чиқилмоқда. Иккинчиси, Россиядан газ етказиб бериш”, – деди вазир.
Транзитдан муваффақиятга
Географик устунлик Қозоғистонни Марказий Осиё газ транзитида асосий ўйинчига айлантирди. Ҳозир у туркман ва ўзбек газини янги газ қувурлари орқали Хитой ва Россияга етказиб беряпти. Кейинги йилларда Ўзбекистонда юзага келган газ тақчиллиги транзит ҳажмини ошириш ва фойдани ошириш имконини берди. Масалан, ўтган йили Қозоғистон орқали Ўзбекистонга 1 миллиард 280 миллион куб метр газ ўтган бўлса, жорий йилда бу кўрсаткични 3,8 миллиард куб метрга етказиш белгиланган. Келгусида эса 11 миллиард куб метрга етказиш режалаштирилган. Нефть-газ соҳаси мутахассиси Абзал Наримбетовнинг фикрича, талаб ошмаса, пасаймайди.
“Дастлаб “Марказий Осиё-Марказий” газ қувури орқали Ўзбекистон газини Россияга, кейин Европага жўнатиш кўзда тутилган эди. Ҳар икки давлат ундан унумли фойдаланди. Бироқ 2022 йилда Ўзбекистонда газ танқислиги юзага келди ва мамлакат тарихида мисли кўрилмаган қадам Россиядан газ сотиб олишни бошлади. Жорий йилнинг биринчи чорагида "Газпром" 320 миллион долларлик шартнома тузди. Ўйлайманки, бу статистика йил сайин ортиб боради. Чунки Ўзбекистон электр энергиясининг 85 фоизи газга боғлиқ. Бундан ташқари, аҳоли сони кўпайди, ишлаб чиқариш кўпайди. Бу ҳолда Қозоғистон транзит харажатлари орқали даромад олиш имкониятига эга бўлади”, – дейди эксперт.
Дарҳақиқат, бунгача Ўзбекистон Қирғизистондан олиб келинган кўмирдан воз кечиб, барча иссиқлик ва электр станцияларини газга ўтказган эди. Кўп ўтмай, бир қанча йирик лойиҳалар асосида газ-кимё мажмуалари қурилиши бошланди. Газ ишлаб чиқариш ҳажми эса талабга тайёр эмас эди. Масалан, улар томонидан 2022 йилда 51,7 миллиард куб метр газ қазиб олинадиган бўлса, ўтган йили бу кўрсаткич 46,7 миллиард куб метрдан ошмаган. Шунинг учун Ҳукумат транспорт тарифидан тушган фойдани йўқотмоқчи эмас. Ҳар йили “Марказий Осиё-Марказий” газ қувури янгиланиб, қўшимча линиялар таъмирланмоқда. Яқинда Қозоғистон Президентига ҳисобот берган «QazaqGaz» МК» АЖ бошқаруви раиси Санжар Жаркешов қувурни модернизация қилиш бўйича тайёргарлик ишлари бошланганини маълум қилди. Шу муносабат билан миллий компания билан боғланиб, магистраль қувурнинг қайси қисмига устунлик берилишини аниқладик.
“Марказий Осиё-Марказий-4”, “ОАО Лупинг-4” ва “ОАО-5” магистраль газ қувурларини таъмирлаш ишлари 2026 йилда якунланади. Лойиҳани молиялаштириш компания ҳисобидан ва кредитлар ҳисобидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасига газни ташиш ҳажми “Газпром” ва Ўзбекистон томони ўртасидаги келишувларга боғлиқ. Ҳозирда томонлар ўртасида музокаралар давом этмоқда”, – деди «QazaqGaz» компаниясидан.
Қозоғистон транзити учун очилган кейинги имкониятлар эшиги Туркманистондир. Бир неча ой аввал «QazaqGaz» миллий компанияси ва “Турикменгаз” давлат концерни ўртасида Қозоғистонга Туркманистон газини ташиш ва сотиш имконини берувчи шартнома имзоланган эди. Бунинг аҳамияти шундаки, газ захиралари бўйича дунёда иккинчи ўринни эгаллаган конда 27,4 триллион куб метр хомашё мавжуд. У қайта ишлашни талаб қилмайдиган табиий газ. Қозоғистон Ҳукумати сармоя киритиш орқали Туркманистон газидан ички бозорни таъминлаш ва ҳатто Хитой олдидаги мажбуриятларини бажариш учун фойдаланиши мумкин.
Туркманистон билан алоқа ТАПҲ (Туркманистон-Афғонистон-Покистон-Ҳиндистон) газ қувури лойиҳасида иштирок этиш учун йўл очади. Агар Қозоғистон 4 давлатни бирлаштирувчи тармоқда иштирок этса, газ экспорти муаммоси ва тақчиллигини бутунлай бартараф этиш имкониятига эга бўлади. Энди лойиҳага TAPI Pipeline Co. Ltd консорциуми акцияларининг 85 фоизи “Туркмангаз” давлат концернига тегишли эканини инобатга олсак, давлат бу имкониятдан қандай фойдаланиши иқтисодий салоҳиятни белгилаб бериши шубҳасиз.
