Ғарбий Қозоғистонда дарахт кўчатларини маҳаллий шароитга мослаштириш қийинми
ORAL. Кazinform — Ғарбий Қозоғистон вилояти 15 миллион 133,9 минг гектар майдонга эга, шу жумладан, 222 159 гектари давлат ўрмон захираларидир. Шундан 162 минг 502 гектари ўрмонзор, 59 минг 657 гектари - ўрмонсиз. Ўрмонлар билан қопланган майдон 88482 га, яъни 0,6 фоизни ташкил этади. Умуман, вилоятда ўрмон фондини бойитиш қандай амалга оширилмоқда? Ҳудудда экиш учун қандай дарахтлар мос келади? Сўнгги йилларда экилган дарахтларнинг ўсиши қониқарлими? Kazinform мухбири масаланини ўрганиб, экспертлар фикрини тинглади.
Давлат муассасасининг маълумотлари қандай?
Ғарбий Қозоғистон вилояти табиий ресурслар ва табиатдан фойдаланишни тартибга солиш бошқармаси бошлиғи ўринбосари Дархан Закариннинг айтишича, Президентнинг давлат ўрмон фонди ҳудудига 2 миллиард туп дарахт экиш топшириғи доирасида вилоят ҳокимлиги томонидан 2021-2027 йилларга мўлжалланган смета молиявий харажатлари асосида “Ғарбий Қозоғистон вилояти ўрмонларини кўпайтириш ва кўчатлар ўстиришнинг комплекс режаси” Экология ва табиий ресурслар вазирлиги билан келишилган ва тасдиқланган.
Шунга кўра, ҳар бир ўрмон хўжалиги муассасасининг иш режаси тузилиб, Ўрмон хўжалиги ва ҳайвонот дунёси қўмитасига юборилди.
Унга кўра, 2023 йилда комплекс режага мувофиқ ўрмон билан қопланган майдонларни кўпайтириш мақсадида туманларнинг бўш ер фондидан давлат ўрмон фондига 5 минг 383 гектар ер, жумладан, 606 гектар ўрмон билан қопланган майдонларга ўтказилди.
Шунингдек, 203 гектар ёш кўчатлар ўрмонзорларга ўтказилди. 2024 йилда ўрмонзорлар билан алмаштириладиган майдонлар кузги инвентаризациядан сўнг аниқланади.
— 2021-2027 йилларда вилоят давлат ўрмон фонди ҳудудида 15 минг 228 гектар майдонга ўрмон хўжалиги экинлари экиш ва 6 минг 253 гектар майдонга ўрмон хўжалиги экинларини тўлдириш, жами 56,6 миллион туп дарахт кўчатлари экиш режалаштирилган. Улар орасида жорий йилда 2020 гектар майдонда кўчат экиш, 800 гектар майдонда ўрмон плантацияларини тўлдириш, жами 7 миллион 565 минг туп тол кўчатлари экиш режалаштирилган эди. Бугунги кунга қадар 3 миллион 303 минг туп турли хил дарахт кўчатлари ўтқазилиб, режа 43,4 фоизга бажарилди. Қолган ишлар кузда дарахт кўчатлари вегетацияси тўхтаганидан кейин давом эттирилади, - дейди Д. Закарин.
Бошқарма бошлиғи ўринбосари томонидан тақдим этилган маълумотларга кўра, вилоятдаги 8 та ўрмон питомнигида (256,2 гектар) етиштирилган кўчатлар ўрмон хўжалиги муассасаларининг дарахт экишга бўлган эҳтиёжини тўлиқ қондирмоқда.
Жорий йилда 20,1 гектар майдонда 13,4 миллион дона кўчат етиштирилди. Питомникларда 15 минг 100 килограмм ўрнига 17 минг 480 килограмм ўрмон уруғлари йиғилиб, экилмоқда.
Баҳорги сув тошқинлари питомникларга ҳам зарар етказди. Кўчат экиш учун тайёрланган ерлар ва 6 та питомникни Ёйиқ дарёсининг тошиши натижасида сув босган. Натижада бу питомникларда ўтган йиллардаги кўчатлар ва 2023 йилда экилган дарахт уруғлари ўсмай қолган.
Шу боис май ойидан бошлаб ўрмон хўжалиги муассасалари томонидан янги вақтинчалик питомниклар тайёрланиб, кўчатлар экилди.
Яна бир муҳим масала - ўрмон кўчатларининг маҳаллий шароитга мослашиши, яъни, ўсиши. Кузги инвентаризация натижаларига кўра, ўрмон хўжалиги экинларининг маҳаллий шароитга мослашишининг ўртача кўрсаткичи 2021 йилда - 44,9 фоиз, 2022 йилда - 41,6 фоиз, 2023 йилда 41,3 фоизни ташкил этди.
— Маҳаллий шароитга мослашиш кўрсаткичининг паст бўлиши сабабларидан бири об-ҳаво ва иқлим шароитининг ёмонлигидир. Яъни 2021-2023 йилларнинг баҳор-ёзида қурғоқчилик бўлди. Чунки ўрмон хўжалиги экинларини экишга ёзда ёғадиган ёмғир таъсир қилади, - дейди Д. Закарин.
Бундан ташқари, Ғарбий Қозоғистон вилоятида қандай турдаги дарахтлар экиш учун мос эканлигини ҳисобга олиш керак.
Бунга Д. Захарин:
— Ўрмон хўжалиги лойиҳаси ўн йилда бир марта тузилади. Ушбу лойиҳага кўра, Ёйиқ соҳилида терак (тополь), тол (ива), шумтол (ясень), жийда, қайроғоч, саксовул экиш таклиф этилмоқда. Бугун кузги кўчат экиш бошланди, – дея жавоб берди у.
Мутахассислар нима дейишади?
Кўчатларнинг маҳаллий шароитга мослашиб, ўсиши учун нима қилиш керак? Шу муносабат билан таниқли боғбон, Сергей Исаев номидаги экспериментал коллекцияли питомник эгаси Қайрат Каримов ўз фикрларини билдирди.
- Дов-дарахтнинг маҳаллий шароитга мослашиши биринчи навбатда экилган кўчатнинг сифатига боғлиқ. Ерни маълум бир вақтда тайёрлаш ва экиш керак. Экиш даври узоқ эмас, бир ҳафтадан ўн кунгача. Табиатни алдай олмайсиз, унинг ўз қонунлари бор. Ўз вақтида экмасангиз, униб чиқиш даражаси пасаяди. Шундан сўнг дарахтлар кучайгунча суғориш керак, – дейди Қ.Каримов.
Боғбоннинг сўзларига кўра, Ғарбий Қозоғистон вилояти табиатига мослашган терак, қарағай, қайроғоч экиш мумкин.
— Вилоят тугули, ҳар бир туманнинг ўзига хос иқлим шароити бор. Қайин ва қарағай дарахтлари кўпроқ сув талаб қилади. Эндемик, яъни табиатимизга мослашган ҳар қандай дарахтни экиш яхшидир. Масалан, мен эманни яхши кўраман. Секин ўсади десалар ҳам илдиз отгандан кейин муаммо йўқ. Кўп йиллар давомида у ўсади ва бўй чўзади, сояли ва жуда кўп кислород чиқаради. Татар зарнг дарахти ҳам мавжуд. Лекин импорт қилинган дарахтларга эҳтиёт бўлиш керак. Мисол учун, мен баъзи жойларда ўсаётган Америка заранг дарахтини кўрмоқдаман. Олимларнинг фикрича, Америка заранггини тўхтатиш керак. Агар биз бу билан шуғулланмасак, фақат улар 50-60 йилдан кейин фақат улар ўсади. Чунки уларнинг маҳаллий шароитга мослашиш кўрсаткичи жуда юқори, образли қилиб айтганда, 200 фоиз дейиш мумкин. Иккинчидан, Америка заранг дарахтининг илдизлари зарарли моддаларни чиқаради, тарқалиш майдонини кенгайтиради ва маҳаллий дарахтларни сиқиб чиқаради. Яъни ўсишига йўл қўймайди, - дейди боғбон.
Қайрат Каримов кўчат эккандан кейин бир-икки йил давомида илдиз отгунча суғориб, яхши парваришлаш кераклигини айтди.
Ўрмон хўжалиги фахрийси, бир пайтлари муҳандис, Орал ва Январцев ўрмон хўжалиги муассасалари директори бўлган Абилғази Шамилов бугунги кунда дарахт экиш ва парваришлаш ишларидан кўнгли тўлмаслигини айтди.
- Ўрмон хўжалиги инқирозга юз тутди. Бунинг асосий сабаби, вилоят табиий ресурслар ва табиатдан фойдаланишни тартибга солиш бошқармаси раҳбариятига фақат бўшатилган туман ҳокимлари ёки тасодифий одамлар раҳбарлик қилмоқда. Бу ҳақда вилоят ҳокими, вазирлар, Мажилис депутатига ҳам ёздик. Лекин ҳаммаси беҳуда. Ҳозир ҳам шундай, ҳеч нарса ўзгармади. Раҳбарлар мутахассис бўлмаса, ўз қўл остидагилардан қандай қилиб ишлашни талаб қилади? Уларни тайинлашда буни ҳисобга олиш керак. Ғарбий Қозоғистон вилояти табиий ресурслар ва табиатдан фойдаланишни тартибга солиш бошқармаси бошлиғи ўринбосари Дархан Закарин яқинда маҳаллий телеканалда берган хабарида экилган кўчатларнинг маҳаллий шароитга мослашиш кўрсаткичи 44 фоиз деб айтди. Тўғри текширилса, ўша дарахтларнинг маҳаллий шароитга мослашиш даражаси 25 фоизга етар-етмаслиги номаълум. Чунки яқинда Тасқала тумани Амангелди қишлоғи яқинидаги 190 гектар майдонга экилган дарахтларнинг аҳволини ўз кўзимиз билан кўрдик, – дейди А.Шамилов.
Табиатсеварнинг айтадиган гапи бор
Бўкей ўрдаси тумани Хон ўрдаси қишлоғида туғилган, ҳозирда Орал шаҳрида яшовчи пенсионер Раиса Тўленғалиева “Отадан мол қолгунча, тол қолсин” деган мақол бежиз айтилмаганини эслатди.
- Афсуски, шаҳар ва қишлоқларда ободонлаштириш ишлари секин давом этмоқда. Бировнинг маслаҳати ёки кўрсатмаси билан дарахт экиш деярли фойдасиз. Ҳар бир инсон ўз теварак-атрофига танқидий назар билан қараса, уни тоза тутса, терак экса, боғ парвариш қилса, бунинг ўзи катта ютуқдир. Бундай хайрли ишлар билан мактаб ўқувчилари, пенсионерлар бевосита шуғулланиши керак, деб ўйлайман. Ғарбий Қозоғистонда экилган кўчатларнинг ўсиши тегишли муассаса билан биргаликда ҳокимликка ва ҳар бир шахсга боғлиқ. Ҳокимликка дейишимга сабаб шуки, раҳбарлар бу ишга тўғри назар билан қарашса, бор куч-қудратини (бўш ишчи кучи, «Жасыл ел» отрядлари ёшлари) ишга солишса, менимча, юртни ободонлаштириш ишлари яхши кетади. Ҳар бир қишлоқ, ҳар бир оила, ҳатто ҳар бир киши терак экса, вилоят гуллаб-яшнайди, - дейди табиатсевар.
Маълумки, Ғарбий Қозоғистондаги Хон Ўрдаси қишлоғи - тарихий жой. 2026 йилда ташкил топганига 200 йил тўлади. Бу ерда ўз саройини қурган Жангирхон Ўрда ҳудудидаги қум силжишларини тўхтатиш учун тол эктирган.
Тарихий маълумотларга кўра, 1832 йилда у Саратов вилоятидан дарахт кўчатларини олиб келган. Хон Ордасини қум кўчишидан ҳимоя қилиш учун бошқа чора-тадбирларни ҳам амалга оширган.
Бир асрдан ортиқ тарихга эга Ўрда ўрмон ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш муассасасида ҳар йили турли хил дарахт кўчатлари ўтқазилса-да, қишлоқда чорва боқилиши, аҳолининг бу масалага бефарқлиги сабаб уларнинг ярми ўсмайди.
Пенсияда бўлса ҳам она қишлоғи табиатига бефарқ бўлмаган Р.Tўленғалиева 180 йилдан ортиқ тарихга эга Жангирхон мактаби битирувчилари кўмагида жорий йилнинг баҳорида “Битирувчилар боғи” лойиҳасини амалга оширди.
Мана, Ғарбий Қозоғистонда кўчат экиш масаласида давлат муассасаси раҳбари, мутахассислар ва оддий аҳолининг фикр-мулоҳазалари билан танишдик.
Вилоятда экилган дарахтларнинг ўсишини қониқарли дейиш қийин. Энг муҳими, бу борада тегишли чоралар кўрилишига шубҳа йўқ.
