Европа нега рақамлаштиришда орқада қолмоқда
Европа Иттифоқи маълум соҳаларда рақамлаштириш бўйича АҚШ ва баъзи Осиё давлатларидан орқада қолмоқда. Кazinform мухбири рақамли технологияларнинг суст жорий этилиши сабабларини ўрганди.
Шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш бўйича қатъий қоидалар
Европада 2018 йилда жорий этилган Умумий маълумотларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги регламент (GDPR) каби маълумотларни ҳимоя қилиш бўйича қатъий қоидалар мавжуд. Регламент барча Европа Иттифоқига аъзо давлатлар учун мажбурий бўлиб қолди ва 1995 йилдаги маълумотларни ҳимоя қилиш бўйича олдинги Директивани (Data Protection Directive) алмаштирди. Ушбу тартибга солиш жисмоний ва юридик шахслар маълумотларининг махфийлигини таъминлаш учун муҳим аҳамиятга эга, аммо у янги рақамли эчимларга қўйиладиган мураккаб талаблар туфайли янги технологияларни ўзлаштиришни секинлаштиради. GDPR Европа Иттифоқи фуқароларининг шахсий маълумотларини ҳимоя қилишни кучайтиришга қаратилган; ҳудудда маълумотларни қайта ишлаш қоидаларини бирлаштириш; шахсий маълумотлар билан ишлайдиган ташкилотларга, агар улар Европа Иттифоқи фуқароларининг маълумотлари билан ўзаро алоқада бўлса, уларнинг географик жойлашувидан қатъи назар, қатъий талабларни белгилаш.
Рақамлаштириш йўлидаги тўсиқлар
Европа Иттифоқи турли тиллар ва қонунчилик асосларига эга 27 аъзо давлатдан иборат. Бу фарқ ягона рақамли ечимларни амалга оширишни қийинлаштиради ва интеграцияга тўсиқлар яратади. Масалан, Европа Иттифоқининг шимолий давлатлари рақамлаштириш бўйича бошқа ҳамкорлардан олдинда. Бундан ташқари, рақамлаштириш даражаси нафақат мамлакатлар, балки тармоқлар ўртасида ҳам фарқ қилади.
Бироқ, Европанинг сиёсат устуворликлари, ижтимоий қадриятлари ва таркибий хусусиятлари билан боғлиқ бўлган бир қатор умумий сабаблар мавжуд.
Иш жойларининг заифлиги
Рақамлаштириш тенденцияси Европада иш ўринларининг йўқолиши ва ижтимоий тенгсизлик ҳақида хавотирларни кучайтирмоқда. Европа ҳукуматлари ва касаба уюшмалари рақамли трансформация ижтимоий тафовутларни чуқурлаштирмаслиги ва ишсизликни келтириб чиқармаслиги учун ишчиларни ҳимоя қилишга устувор аҳамият қаратмоқда.
Инсон меҳнати, айниқса, ишлаб чиқариш, чакана савдо ва логистика каби соҳаларда тобора кўпроқ автоматлаштирилмоқда. Бу, айниқса, паст ва ярим малакали ишчилар орасида кенг тарқалган ишдан бўшатиш ҳақида ташвиш уйғотади. Транспорт, қишлоқ хўжалиги ва маъмурий хизматлар каби соҳалар автоматлаштиришга айниқса сезгир бўлиб, бу соҳалардаги ишчиларни энг заиф ҳолга келтиради. Шу муносабат билан Европа Иттифоқи рақамлаштириш ва ишчи кучини рақамли асрга тайёрлаш билан боғлиқ ишсизлик хавфини минималлаштириш чораларини кўрмоқда. Шундай қилиб, Рақамли таълим бўйича Ҳаракатлар режаси (2021–2027) ва ESF Европа ижтимоий жамғармаси қабул қилинди.
Шу билан бирга, Европа Иттифоқи технология жамиятни сиқиб чиқаришдан кўра, унга хизмат қилиши учун "инсонга қаратилган" рақамлаштиришни тарғиб қилмоқда. Рақамлаштириш ишсизлик билан боғлиқ қонуний ташвишларни келтириб чиқарса-да, у иш ўринлари яратиш ва иқтисодий ўсиш учун имкониятларни ҳам тақдим этади. Европа Иттифоқи барча фуқаролар, шу жумладан қишлоқ жойлари ва заиф гуруҳлар учун рақамли воситалар ва кўникмалардан фойдаланишни таъминлашга эътибор қаратади. Бироқ, бу ёндашув вақт ва катта инвестицияларни талаб қилади.
Молиялаштириш механизмларини бюрократлаштириш
Кўпгина рақамли лойиҳалар давлат фондлари ва дастурлари, масалан, Horizon Europe каби дастурлар томонидан молиялаштирилади, бу эса узоқ бюрократик жараёнларга олиб келиши мумкин. Белгиланган дастур 4-кластерни ўз ичига олган бўлиб, Европада асосий йўналишларда жаҳон етакчилигига эга саноат учун рақобатбардош ва ишончли технологияларни шакллантиришга инвестициялар йўналишини белгилаб беради. Бу жамиятнинг барча қатламлари учун ишлаб чиқариш ва истеъмолни максимал даражада ошириш имконини беради.
Чет эл компонентларига боғлиқлик
Таҳлилчиларнинг фикрича, Европанинг рақамли ортда қолиши Европа Иттифоқининг АҚШ ва Хитой технологик гигантларидан ривожланиш бўйича ортда қолаётгани билан ҳам боғлиқ. Ташқи етказиб берувчиларга (масалан, Америка булут хизматлари ёки осиё ускуналари – муҳаррир эслатмаси) қарамлик ҳам Европа Иттифоқининг стратегик автономиясидан хавотир уйғотади ва рақамли ечимларни амалга оширишни секинлаштиради.
Катта авлод рақамли хизматларни ўзлаштиришга шошилмаяпти
Мутахассислар, шунингдек, Европада рақамлаштиришнинг суст жорий этилиши сабабларидан бирини кекса одамларнинг рақамли хизматлардан фойдаланишни истамаслигида кўришади.
Аҳолининг қариш жараёни туфайли пенсия ёшидаги аҳоли улуши сезиларли даражада ошиб бормоқда. Евростатнинг сўнгги маълумотларига кўра, 2023 йилда аҳолининг қарийб 21 фоизи 65 ва ундан катта ёшдагилар бўлади. Прогнозлар шуни кўрсатадики, 2050 йилга бориб бу улуш ўртача умр кўриш давомийлиги ва туғилишнинг пасайиши туфайли 30% гача ошади.
Экспертлар нима дейишади
Бельгиялик IТ-технолог Инна Чефранованинг қайд этишича, Европа Иттифоқининг рақамлаштиришга эҳтиёткорлик билан ёндашиши унинг хавфсизлик, махфийлик ва адолатга содиқлигини акс эттиради.
— Бироқ, бундай эҳтиёткорлик бизнес учун катта қийинчиликлар туғдиради. IBM, Microsoft и Cisco каби глобал IТ гигантлари билан ишлаган 20 йилдан ортиқ вақт давомида мен тартибга солиш инновацияларга қандай таъсир қилишини кўрдим, — дейди эксперт.
Унинг фикрича, Европада ушбу қоидалар фуқароларни ҳимоя қилишга ва тенг шароит яратишга қаратилган бўлишига қарамай, қоидаларга риоя қилишнинг тобора мураккаблашиши кўпинча компаниялар, ҳам стартаплар, ҳам кичик бизнес учун, шунингдек, йирик ташкилотлар учун ҳам оғир юк бўлиб қолади.
— Инновацияларнинг асосий омили бўлган стартаплар бу оқибатларни айниқса кучли ҳис қилмоқда. Ушбу мослашувчан компаниялар одатда янги технологияларни биринчи бўлиб ишлаб чиқадилар, аммо уларнинг чекланган ресурслари ЕИда тобора ортиб бораётган тартибга солиш ҳажмига мослашишни қийинлаштиради, — дейди Инна Чефранова.
Умумий маълумотларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги регламент (GDPR) маълумотлар махфийлигининг глобал стандартига айланди, аммо у билан боғлиқ мувофиқлик харажатлари жуда катта бўлиши мумкин, дейди у. Тўлиқ мувофиқлик юридик мутахассисларни жалб қилишни, ишончли маълумотларни бошқариш тизимларини жорий қилишни ва доимий мониторингни талаб қилади, буларнинг барчаси кичик компаниялар учун жуда қимматга тушиши мумкин.
— 2024 йилда маълумотлар бузилгани учун Uber га қўйилган 290 миллион евро жарима бунга яққол мисолдир. Аммо шуни таъкидлаш керакки, ҳатто кичик бизнес учун ҳам GDPR жарималари 20 миллион евро ёки умумий йиллик айланманинг 4 фоизини ташкил қилиши мумкин, қайси бири каттароқ бўлса. Стартаплар ёки кичик компания учун бундай жарима ёпилишга олиб келиши мумкин, — деб эсперт мисол келтирди.
Лекин қийинчиликлар стартаплар билан чекланиб қолмайди. Рақамли бозорлар тўғрисидаги қонун (DMA) ва еМахфийлик директиваси (ePrivacy Directive) каби барча ўлчамдаги корхоналар учун қоидаларга мослашиш, риоя қилиш учун катта сармоя талаб қилади, дейди IT мутахассиси.
— Масалан, Apple каби йирик технология компаниялари муқобил тўлов тизимларини чеклаганликлари учун DMA тўловларига дуч келишди ва ҳозирда ўз бизнес моделларини мослаштириш учун катта харажатларга дуч келишмоқда. Ушбу платформаларга таянадиган кичик корхоналар ҳам курашмоқда, чунки улар янги қоидаларга риоя қилишга мажбур бўлиб, операцион мураккабликни оширмоқда. Худди шундай, ePrivacy директивасининг қатъий cookie-файлларга розилик талаблари доимий ўзгаришларни талаб қилади, бу нафақат фойдаланувчи тажрибасини бузади, балки техник ва ҳуқуқий ресурсларни ҳам талаб қилади, — деди у.
Эксперт яна бир муаммони аниқлади. Бу NIS2 Директиваси каби қоидалар билан тартибга солинадиган киберхавфсизликка тегишли.
—Бу қоидалар ортиб бораётган кибертаҳдидлар шароитида жуда муҳим, бироқ уларни амалга ошириш катта куч ва харажатларни талаб қилади. Компаниялар илғор хавфсизлик тизимларига сармоя киритишлари, мунтазам аудит ўтказишлари ва ҳодисаларга жавоб бериш режаларини ишлаб чиқишлари керак. Кўпгина ташкилотлар, айниқса рақамли трансформациядан ўтаётган анъанавий тармоқлар учун бу талаблар бюджетларни жиддий равишда қийинлаштиради ва инновацияларни секинлаштиради, — дейди маърузачи.
Унинг қўшимча қилишича, яқинлашиб келаётган АI қонуни (AI Act) мураккабликнинг яна бир қатламини яратади. Унинг хавф-хатарга асосланган ёндашуви АIдан хавфсиз ва ахлоқий фойдаланишни таъминлашга қаратилган бўлса-да, мувофиқлик талаблари, айниқса юқори хавфли иловалар учун ҳам қиммат, ҳам вақт талаб қилади. Сунъий интеллект технологияларини ишлаб чиқувчи корхоналар зарурий текшириш, маълумотларни текшириш ва хавфларни камайтиришга катта ресурсларни сарфлашлари керак, бу эса қабул қилишни секинлаштиради ва экспериментдан тўсқинлик қилади.
— Таксономия регламенти каби Европа Иттифоқининг барқарорлик ташаббуслари ҳам қўшимча мураккабликларни келтириб чиқаради. Эндиликда корхоналар ўзларининг рақамли лойиҳаларини экологик мақсадларга мослаштиришлари, жавобгарлик ва тартибга солишнинг янги қатламини қўшишлари керак. Гарчи бу глобал барқарор ривожланиш мақсадларига мувофиқ бўлса-да, бундай чоралар инновациялар ва ўсишга йўналтирилиши мумкин бўлган ресурсларни йўналтиради, — деди бельгиялик эксперт.
Хулоса қилиб айтганда, ортиб бораётган тартибга солиш юкламаси барча турдаги бизнесга таъсир қилади. Бу АI иловасини ишлаб чиқаётган стартап бўладими ёки рақамли хизматларни ишга туширадиган йирик компания бўладими, бу қоидаларга риоя қилиш учун зарур бўлган ҳаракатлар жуда катта. Молиявий, операцион ва стратегик харажатлар тезда тўпланиб, тараққиёт учун тўсиқлар яратади. Тартибга солишга бундай эҳтиёткорлик билан ёндашиш охир-оқибат инновацияларни бўғиб қўйиши ва Европанинг глобал миқёсдаги рақобат қобилиятини секинлаштириши мумкин.
Кўриниб турибдики, Европа Иттифоқи қоидалари яхши ниятлар билан ишлаб чиқилган: ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, адолатни таъминлаш ва барқарор рақамли келажакни яратиш. Бироқ, рақобатбардошликни сақлаб қолиш учун ушбу тамойилларни сақлаб қолган ҳолда инновацияларни қўллаб-қувватлайдиган мувозанатни топиш керак. Мувофиқлик тартиб-қоидаларини соддалаштириш, аниқ кўрсатмалар бериш ва қўллаб-қувватлаш механизмларини яратиш - айниқса кичик бизнес учун - олдинга муҳим қадам бўлади. Бизнес инновацияларга илҳомлантирилиши керак, ортиқча тартибга солиш билан бўғиб қўймаслик даркор. Агар Европа Иттифоқи ушбу мувозанатга эриша олса, у барчага фойда келтирадиган ривожланаётган рақамли экотизимни яратади.
Аввалроқ 2024 йилда дунёда сунъий интеллектни ривожлантириш соҳасида эришилган ютуқлар ҳақида ёзган эдик.
