Марказий Осиё мамлакатларида нега сув етарли эмас
Ўтган йиллар давомида Марказий Осиё сув ресурсларининг кескин танқислиги муаммосига дуч келди, бу муаммо йил сайин янада оғирлашади. Ёзда кузатилаётган ҳаддан ташқари қурғоқчилик ва ғайритабиий жазирама ичимлик ва суғориш суви танқислигини келтириб чиқармоқда, бу эса қишлоқ хўжалиги экинларининг сезиларли даражада камайишига, ҳосилдорликнинг пасайишига, озиқ-овқат маҳсулотлари нархининг ошишига олиб келмоқда. Бу омилларнинг барчаси минтақанинг озиқ-овқат хавфсизлигига таҳдид солмоқда. Глобал исиш ва рақобатнинг кучайиши минтақадаги сув ресурсларига босим ўтказмоқда. Марказий Осиёдаги сув инқирозининг сабаблари, оқибатлари ва ечимлари ҳақида Кazinform агентлиги мухбири материалида ўқинг.
Сув танқислиги сабаблари
Марказий Осиё қуруқ иқлимга эга типик ички қурғоқчил минтақа бўлиб, унда чўл ер майдонининг 25% дан ортиғини эгаллайди ва сув қимматли стратегик ресурс ҳисобланади. Сув ресурсларининг йўқ бўлиб кетишига иқлим ўзгариши ва глобал ҳароратнинг кўтарилиши салбий таъсир кўрсатмоқда. Бунинг оқибати аллақачон Марказий Осиё дарёлари ҳавзаларини тўлдиришнинг асосий манбалари бўлган Тянь-Шань ва Помир музликларининг сони ва ҳажмининг қисқариши бўлди. Музликларнинг эриш тезлигига иқлим ўзгаришидан ташқари, Орол денгизининг қурийдиган тубидан шамоллар олиб келадиган чанг ва туз ҳам таъсир қилади. Ҳар йили тонналаб чанг ва туз Помир ва Тянь-Шань музликларида жойлашади ва шу билан эриш тезлиги ва майдонига таъсир қилади.
Сув Марказий Осиёнинг бешта давлати иқтисодиётида асосий рол ўйнайди. Қирғизистон ва Тожикистоннинг юқори тоғли ҳудудларида гидроэнергетика муҳим энергия ресурси ҳамда экспорт маҳсулоти ҳисобланади. Ўзбекистон ва Туркманистоннинг қуйи оқими учун дарё сувлари пахта далаларини суғориш манбаи бўлиб хизмат қилса, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон аҳолисининг кўп қисми бевосита ёки билвосита суғорма деҳқончиликка боғлиқ. Аммо сувдан интенсив фойдаланиш, айниқса, қишлоқ хўжалигида аҳолини сув билан таъминлашга таҳдид солмоқда.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, Марказий Осиё минтақасининг бешта давлати аҳолиси ҳозирда 78 миллион кишидан ошади. 2050 йилга бориб, прогноз қилинаётган демографик ўсиш фонида Марказий Осиё мамлакатларида 90-100 миллионгача киши истиқомат қилади, сув танқислиги эса 25-30 фоизга етиши кутилмоқда. Шу билан бирга, суғорма деҳқончилик учун фойдаланиладиган сув ресурсларига бўлган эҳтиёж 2030 йилгача 30 фоизга ошиши мумкин.
БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) ўз ҳисоботларида Марказий Осиё давлатлари дунёдаги сув истеъмолчилари ўнталигига кирганини таъкидлайди.
Қолаверса, Марказий Осиё мамлакатларида қишлоқ хўжалигида маҳсулот бирлигини олиш учун ривожланган мамлакатлардагидан деярли 3 баробар кўп сув сарфланади.
Суғориладиган сувнинг ярми ҳеч қаерга кетмайди
Урбанизациянинг давом этиши, иқлимнинг исиши ва иқтисодий ўсишга бўлган талаблар минтақанинг чекланган сув ресурсларига босимни кучайтиради. Қишлоқ хўжалигида сувдан самарасиз фойдаланиш энг катта ташвиш туғдирмоқда. Марказий Осиёнинг кўп қисми экспорт учун боғдорчилик маҳсулотларини етиштиришга яроқли юқори сифатли тупроқларга бой, бироқ қишлоқ хўжалигининг кўпчилиги кам қийматли, сувни кўп талаб қиладиган экинларга мўлжалланган бўлиб, сувдан самарасиз фойдаланиш унинг иқтисодий унумдорлигини чеклайди. Суғориладиган ерларнинг 50% га яқини суғориш ва дренаж тизимларининг мукаммал эмаслиги натижасида шўрланиш ва ботқоқланишга мойил.
Бу бирлашган омилларнинг барчаси чуқур оқибатларга олиб келади. Марказий Осиёда исиш глобал ўртача кўрсаткичдан ошиши кутилмоқда. Тахминларга кўра, минтақада сувнинг энг юқори чўққиси 2050 йилда содир бўлади, шундан сўнг оқим сезиларли даражада камаяди. Ҳаддан ташқари сув тошқини ва қурғоқчилик кучаяди ва улар билан бирга умумий сув танқислиги ортади.
Мутахассисларнинг башорат қилишича, сув инқирози озиқ-овқат танқислигига ва ижтимоий беқарорликка олиб келиши мумкин. Мумкин бўлган оқибатлардан бири миграция инқирози бўлиши эҳтимол. Кутилаётган сув танқислиги туфайли иқтисодиёт, ижтимоий соҳа, қишлоқ хўжалигидаги муаммолар янада кучаяди. Агар бу сценарий ривожланса, вазият кейинги миграция билан ижтимоий портлашга олиб келади ва кейин минтақа давлатлари уни ривожлантириш эмас, балки олдини олиш учун кўпроқ чоралар кўришлари керак.
Муаммони ҳал қилиш мумкинми?
Евроосиё тараққиёт банки бошқаруви раиси ўринбосари, бош иқтисодчиси Евгений Винокуровнинг фикрича, сувни тежашга ўтиш Марказий Осиёда суғориладиган ерлар салоҳиятини сақлаб қолиш ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш муаммосининг ягона ечими бўлиб кўринади.
“Ўтиш зарурати нафақат иқлим ўзгариши ва сувга талабнинг ортиши, балки Афғонистондан Амударё оқимининг кутилаётган қисқариши билан ҳам боғлиқ”, - дейди эксперт.
- Суғориш инфратузилмасининг ўртача ёши 50 йилдан ошади. Суғориладиган ерлар 50% гача шўрланишга мойил. Қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлиги паст, ирригация каналлари тизимида сувнинг 40 фоизи йўқолади, - дейди Евгений Винокуров.
Евроосиё тараққиёт банкининг тадқиқот ҳужжатида Марказий Осиёда суғориладиган ерлар салоҳиятини сақлаб қолиш ва сувни тежаш бўйича 10 та амалий қадам келтирилган бўлиб, улар қўлланилса, ҳар йили минтақанинг барқарор ривожланишини таъминлаш учун етарли миқдорда сув тежалади. Уларни амалга ошириш давлатлар, фермерлар ва кўп томонлама ривожланиш институтларининг ўзаро ҳамкорлигини талаб қилади. Кўрилаётган чора-тадбирларнинг долзарблиги Амударё оқимининг кутилаётган қисқариши билан боғлиқ.
ЕТБ таҳлилчиларининг фикрича, ушбу 10 та қадамнинг амалга оширилиши 2028 йилда Орол денгизи ҳавзасида кутилаётган сув оқимининг сезиларли ўзгаришларига тайёргарлик кўриш ва сув танқислигининг кутилаётган ўсишини қоплаш имконини беради.
Сув инқирозидан чиқишнинг асосий омилларидан бири минтақа давлатлари ўртасидаги ҳамкорликдир. Мамлакатларга сув ресурсларидан адолатли ва самарали фойдаланиш тамойиллари асосида келишилган ҳаракатлар режаларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш рағбатлантирилади. Бироқ, сув муаммолари билан шуғулланувчи минтақавий тузилмалар чекланган имкониятларга ва манфаатдор томонлар ўртасида ўзаро ишончга эга эмас. Марказий Осиё сув-энергетика дастури доирасида минтақада сув-энергетика хавфсизлигини ошириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш мақсадида ҳар йили турли даражадаги сув форумлари ва учрашувлар ўтказилмоқда. Бироқ, ҳозирги вақтда сув соҳасида ҳамкорликни яхшилаш бўйича аниқ қадамлар йўқ.
Шунингдек, минтақанинг барча мамлакатларида ирригация тизимлари самарадорлигини ошириш, сув ресурсларини бошқаришнинг илғор технологиялари ва усулларини жорий этиш бўйича саъй-ҳаракатларни амалга ошириш таклиф этилмоқда. Бу суғориш тизимларини янгилаш, томчилатиб суғоришдан фойдаланиш ва сув йўқотилишини камайтирадиган ва ҳосилдорликни оширадиган замонавий қишлоқ хўжалиги усулларини жорий этишни ўз ичига олиши мумкин. Бундан ташқари, ёмғир сувини йиғиш ва сақлаш, саноат ва маиший мақсадларда фойдаланиш учун инфратузилмани ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга.
Сув инқирозини ҳал қилишда муқобил сув манбаларини ривожлантириш ҳам муҳим рол ўйнаши мумкин. Мумкин бўлган усуллардан бири ер ости сув ресурсларини ўзлаштириш ва денгиз сувидан фойдаланишдир.
Қирғизистонда қўшни давлатларни сув билан таъминлаш учун сув омборлари қурилади
Қирғизистонда сезиларли даражада сув танқислиги 2021 йилда бошланган. Сув хўжалиги, қишлоқ хўжалиги ва қайта ишлаш саноати вазирлигининг Сув хўжалиги хизматидан маълум қилишларича, шу даврдан бошлаб мамлакатда сув иншоотларини бетонлаш, таъмирлаш ва тозалаш орқали сув сатҳининг пасайишига қарши курашиш чоралари кўрилмоқда. Бу борадаги ишлар босқичма-босқич амалга оширилиб, ҳар йили камида 700 километр ариқлар бетонланади, тозаланади ва таъмирланади. Сув таъминоти даврида вегетация даврида узлуксиз ишлайдиган насос агрегатларини алмаштириш бўйича катта ишлар амалга оширилмоқда.
2023 йилда давлат сув хўжалиги объектларини таъмирлаш-тиклаш ишлари учун республика бюджетидан 935,6 миллион сом (10,4 миллион доллар) ажратилди. Суғориш каналларининг умумий узунлиги қарийб 6 минг километрни ташкил этиб, 2024 йилда ажратилган 2,2 миллиард сўм маблағ эвазига қарийб 650 километр сув оқимларини бетонлаш, 223 километр коллектор-дренаж тармоқларини тозалаш режалаштирилган. Шу билан бирга, кундалик тартибга солиш ҳовузлари таъмирланади.
Қирғизистон ирригация илмий-тадқиқот институти директори Улан Чортомбаевнинг сўзларига кўра, Қирғизистонда суғориш сувини ҳисобга олиш тизими автоматлаштирилади. Чуй вилоятида 30 минг гектар суғориладиган ерга хизмат кўрсатадиган 72 та ўлчаш станциясига датчиклар ўрнатиш режалаштирилган.
- 72 та ўрнатилган сув сатҳининг датчиклари ва ҳимояланган қурилмалар сув истеъмоли ҳақидаги маълумотларни узоқ масофаларга узатиш имконини беради. Айни пайтда Кегети ва Шамси дарёлари тизимида 15 минг гектар майдонга хизмат кўрсатувчи 32 та датчик ўрнатилди, - деди Улан Чортомбаев.
Қолган 40 та ўлчаш станциясини ҳам антеннали электрон қурилмалар ва электрон ҳимоя механизмларини ўрнатишга тайёрлаш ишлари олиб борилмоқда. Маърузачининг сўзларига кўра, республика бўйлаб датчиклар ўрнатилгач, суғориш суви самарадорлиги кўрсаткичи 50 фоизга ошади.
Суғориш суви тақчиллиги муаммосини ҳал этиш мақсадида 2024 йилда сув омборлари, ўн кунлик ва суткалик тартибга солиш ҳавзалари барпо этилади, бу эса қўшни давлатларни сув билан таъминлаш учун шароит яратади. Қурилиш-таъмирлаш ишларига ҳар йили камида 2 миллиард сом ажратилади.
2023 йил январь ойида Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон Қамбарота ГЭС-1 қурилиш лойиҳасини амалга ошириш бўйича йўл харитасини имзолади. Унинг қурилиши Сирдарё бўйида Тожикистон, Ўзбекистон ва Қозоғистонни вегетация даврида сув билан таъминлайдиган Қирғизистондаги Тўқтағул сув омборини энергия режимидан суғориш режимига, яъни аккумулятор режимига ўтказиш имконини беради. Бу кейинчалик сув ҳажмини аниқ режалаштириш имконини беради. Айни пайтда уч мамлакат энергетика идоралари “Қамбарота ГЭС-1” ни қуриш ва эксплуатация қилиш лойиҳасини биргаликда амалга ошириш тўғрисида”ги ҳукуматлараро битим лойиҳасини ишлаб чиқиш устида ишламоқда.
Қозоғистонга сув танқислигини бартараф этиш бўйича қатъий чоралар зарур
Қозоғистонда 2023 йил 1 сентябрда Қозоғистон Республикаси Президентининг фармони билан Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги ташкил этилиб, унга катта вазифалар юкланди. Сув ресурсларидан тўғри фойдаланиш ва уларни бошқариш, барча суғориш тизимлари ва гидротехника иншоотларини меъёрларга мувофиқлаштириш устувор вазифалар қаторида.
Вазирлик раҳбари Нуржан Нуржигитовнинг сўзларига кўра, Қозоғистоннинг сув ресурслари салоҳиятини сақлаш, сув ресурсларини бошқариш ва рақамлаштиришда жамиятнинг ролини ошириш масалаларини ўз ичига олган янги Сув кодекси мамлакат парламентига кўриб чиқиш учун тақдим этилган. Унда барча фикрлар ўрин олган ҳамда олимлар, жамоат ташкилотлари, сувдан фойдаланувчилар ва аҳоли томонидан илгари билдирилган таклифлар инобатга олинди.
Шунингдек, Қозоғистон Республикасининг 2024-2030 йилларга мўлжалланган сув ресурсларини бошқариш концепцияси ишлаб чиқилган бўлиб, уни амалга ошириш суғориладиган қишлоқ хўжалиги ерлари майдонини 2,2 миллион гектарга етказиш, сувни тежовчи технологиялар улушини 40 фоизга ошириш ва оқизиш пайтида суғориш суви йўқотишларини 15% гача камайтириш имконини беради.
2024-2026 йилларда Қозоғистонда 9 та вилоятда ҳажми 2,4 км куб бўлган 20 та янги сув омбори қурилади, 15 та мавжуд сув омбори ва 3,5 минг км узунликдаги 339 та канал реконструкция қилинади, 3,5 минг км суғориш тармоқлари рақамлаштирилади.
Президент фармойиши билан вазирлик ҳузурида ер ости сувларини бошқариш, қидирув-ўрганиш ишлари ва уларнинг давлат мониторинги соҳасида давлат сиёсатини амалга ошириш бўйича ташкилий ва бошқа зарур ваколатларга эга бўлган Миллий гидрогеология хизмати қайта ташкил этилади. Ер ости сувларидан оқилона фойдаланиш масалалари алоҳида назоратга олинади.
Қозоғистон Республикаси Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги «Қазақстан Ғарыш Сапары» Миллий компанияси билан биргаликда hydro.gov.kz сув ресурслари учун ягона ахборот тизимини яратиш ишларини якунламоқда. Бу мамлакат сув иншоотларининг ҳолати тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олган ягона сув кадастри бўлади. Тизим мамлакат сув ресурсларининг то якуний истеъмолчигача тақсимланиши ва ишлатилишини мониторинг қилиш имконини беради. Жорий йилнинг учинчи чорагида тижорат мақсадларида фойдаланишга топширилиши режалаштирилган.
Сув хўжалиги соҳасида кўрилаётган чора-тадбирларга қарамай, Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев янги ташкил этилган вазирликка бир қатор мулоҳазаларини билдирди.
– Махсус ташкил этилган Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги ҳали кутилган натижани келтиргани йўқ. Айни пайтда қўшни давлатлар сув танқислиги муаммосига анча фаол ва мақсадли ёндашмоқда. Биз яқинда сув ресурсларини бошқариш тизимини ривожлантириш концепциясини қабул қилдик. Ҳужжат муҳокамаси узоқ давом этди. Шу билан бирга, мамлакатимизда суғориладиган ерларнинг бор-йўғи 13 фоизи сувни тежовчи технологиялар билан қамраб олинган, - деди Президент 7 февраль куни Ҳукуматнинг янги таркибининг кенгайтирилган йиғилишида сўзлаган нутқида.
Унинг айтишича, вазиятни тўғирлаш учун кескин чоралар кўриш керак.
– Аввало, сувни тежовчи технологияларни кенг жорий этиш керак. Мамлакат миқёсида сувдан фойдаланиш маданиятини жорий этиш бўйича тарғибот ишларини олиб бориш зарур – сувимиз бетартиб ишлатилмоқда. Ҳеч иккиланмасдан қўшни давлатларнинг тажрибаси ва амалиётини ўрганишингиз керак. Мамлакатни сув билан таъминлаш ғоят муҳим вазифа, миллий хавфсизлик масаласидир, - деди Давлат раҳбари.
Айтиш керакки, халқаро ҳамкорлик доирасида Қозоғистон қўшни давлатлар билан сув хавфсизлиги бўйича фаол музокаралар олиб борди ва натижада 2024 йил 1 апрелга қадар Сирдарёга 11,1 куб километр сув оқизилиши тўғрисида қарор қабул қилинди. Шунингдек, Қирғизистон билан Талас дарёсидаги «Туйте» канали орқали Жамбил вилоятига сув таъминотини тиклаш бўйича келишувга эришилди. Қозоғистон Ўзбекистон ва Хитой билан трансчегаравий дарёларда сув тақсимоти бўйича шартномалар имзолашни режалаштирмоқда. Айни пайтда Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон иштирокида “Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида сув-энергетика соҳасидаги ҳамкорлик механизмини яратиш тўғрисида”ги шартнома лойиҳаси ишлаб чиқилмоқда.
Аксарият экспертлар Марказий Осиёда сув танқислиги афсона эканлигига ишонишади. Минтақа мамлакатларида аҳоли жон бошига сув ресурслари етарли даражада – қарийб 2,3 минг куб метрга тўғри келади. Яъни, сув ҳамма учун етарли, фақат уни оқилона ва самарали бошқариш керак.
