Бир сурат тарихи: Зауреш Ерғалиева ва унинг туялари
Кazinform ўзининг 105 йиллик юбилейи доирасида 1929 йилдан буёнги ноёб фотоархивни қайта тиклади. Улар орасида туячи аёлнинг 1951 йилдаги сурати ҳам бор. Агентлик мухбири ўша тарихий давр тафсилотларини аниқлашга ҳаракат қилди.
Ғарбий Қозоғистон вилоятининг Ўрда (ҳозирги Бўкей ўрдаси) туманидаги Сталин номли колхозда туячи бщлиб ишлаган Зауреш Ерғалиеванинг сурати 1951 йилда КазТАГ агентлиги томонидан чоп этилган.
Тарих фанлари номзоди, М.Ўтемисов номидаги Ғарбий Қозоғистон университети доценти Бақтили Боранбаеванинг айтишича, Иккинчи жаҳон уруши ва ундан кейинги даврда қишлоқ хўжалигида аёлларнинг улуши юқори бўлган.
Боранбоеванинг ёзишича, ўша пайтда Ўрда туманида 48 та колхоз, 88-сонли туячилик фермаси, 67-сонли наслчилик заводи ва 1 МТС (машина-трактор станцияси – таҳр.) бўлган. 1952 йилда Ўрда тумани ҳудудининг катта қисми Капустин Яр полигонига ўтказилиши муносабати билан аҳоли Жанубий Қозоғистон ва Гурьев (ҳозирги Атирау) вилоятлари билан бирга Ғарбий Қозоғистон вилоятининг 5 та туманига кўчирилди. Улар орасида машҳур 88-сонли туячилик фермаси ҳам бор эди.
— Тарихдан биламизки, Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўрдадаги туячилик ва йилқичилик заводлари фронт эҳтиёжларини қондириш учун ишлаб, Ғалабага ўз ҳиссасини қўшган. Афсуски, мазкур завод ишчилари, туячилар, чорвадорларнинг меҳнати ўрганилмаган, ёзилмаган, — дейди Б.Боранбаева.
Ўлкашунос Зулқожа Шарафутдиновнинг аниқлик киритишича, Сталин номли колхоздан болаларни ҳисобга олмаганда, меҳнатга лаёқатли ёшдаги 245 киши кўчирилган.
— Улар орасида Зауреш Ерғалиева йўқ эди. Афтидан, у кўчмай қолган. Сталин колхозидаги одамлар Жанибек туманига, қолганлари Ўрданинг ўзига жойлаштирилди. Маълумки, Ўрдадан учта колхоз - "Интернационал", Каганович ва Калинин колхозлари Жанубий Қозоғистонга кўчирилган. Суюндиқ, Азғир, Лабай, Батирбек қишлоқ советларига қарашли колхозлар Атирау вилоятига ўтказилди, — дейди З.Шарафутдинов.
Тарихий маълумотларга кўра, Ўрда туманидаги Сайқин қишлоқ советида учта колхоз мавжуд эди: Ленин, Сталин ва Молотов номли колхозлар. Кейинчалик Сталин колхози М. Маметова (маркази — Мамбет қишлоғи) номли совхознинг 1-фермаси бўлди. Шу муносабат билан бу ерда архив ҳужжатларини қидириш ишлари олиб борилди.
Ғарбий Қозоғистон вилояти давлат архиви Жалпақтал филиали директори Миржан Қарабалин сўровга жавоб беришича, Сталин номли колхоз ҳужжатлари сақлаш фондига тақдим этилмагани маълум бўлди.
Ғарбий Қозоғистон вилояти давлат архивида мазкур колхоз ва Зауреш Ерғалиева ҳақида ҳеч қандай маълумот топилмади. Шунга қарамай, 88-сонли туячилик заводининг 1938 ва 1942 йиллардаги ҳисоботлари сақланиб қолган. 1942 йил уруш йилида наслдор туялар сони бўйича завод режаси 100,5 фоизга - 3410 бошга бажарилди. Шундан 784 бош 51-сонли наслчилик заводига топширилиб, 2626 бош қолган. 1943 йил 1 январда 2641 бош бор эди. Насл бериш режаси 493 бош туя ўрнига 96,7 фоизга бажарилиб, қўшимча равишда 190 бош “ишчи” туя рўйхатга олинди.
Ғарбий Қозоғистон вилояти қишлоқ хўжалиги бошқармаси маълумотларига кўра, агар 1991 йилда вилоятда 4100 бош туя бўлган бўлса, ҳозир 2636 бошга етди, бу ўтган йилга нисбатан 1,6 фоизга кўпдир. Жумладан, биргина Бўкей ўрдаси туманидаги “Рауан” фермер хўжалигида 258 бош наслли туя боқилмоқда. Шу тумандаги «М.Боранбаев» фермер хўжалигида 40 бош, Ақжай туманидаги “Нуртилек” фермер хўжалигида 39 бош, “Сабит” фермер хўжалигида 10 бош, хусусий ёрдамчи хўжаликларда 505 бош туя парваришланмоқда.
Маҳаллий аҳолидан Зауреш Ерғалиева ҳақида ҳам сўрадик.
- Ўрда туманида туячилар эркак кишилар бўлган. Зауреш Ерғалиева деган исмни эшитмаганман, - дейди ҳозир Орал шаҳрида яшовчи 83 ёшли Каспи Жахатов оқсоқол.
Меҳнат фахрийси Нурболат Сабиров 1988-1995 йилларда “Ўрда” совхозида туячи бўлган.
— Ўшанда “Ўрда” совхозида 500 дан ортиқ туя бор эди. Машҳур туячи Қайирболат Хайрушевни ҳамма билади. Хотиним Айман менинг ёрдамчим эди. Туяларни соғиб, сутини касалхонага топширдик. Кейин туяларимизни қалмоқ туялари билан чатиштириб, наслдор зот яратиб, “Хон ўрдаси” масъулияти чекланган жамияти таркибига кирдик, – дейди Н.Сабиров.
Хон ўрдаси қишлоқ округидаги “Рауан” фермер хўжалиги раҳбари Рауан Муханбетчиннинг маълум қилишича, айни пайтда фермер хўжалигида 300 дан ортиқ туя бор.
— Биз қумлоқдаги 88-сонли туячилик фермасида (маркази — Ежен қишлоғи) яшардик. 67-сонли наслчилик заводи билан биргаликда заводимиз Мудофаа вазирлиги тасарруфида ва Москвага бўйсунган. Туячилик фермаси тарқатиб юборилгач, чорва моллари берилган, сўйилган, асосан ҳеч нарса қолмаган. 67-сонли наслчилик заводи чорва моллари билан бирга бошқа вилоятга ўтказилди. Ўрда туманидаги ерлар полигонга ўтказилгани боис биз ҳам кўчдик, — дейди Орал турғуни, меҳнат фахрийси Женис Бисенбаев.
Тарихий фотосурат қаҳрамонини излаб, биз туячилик соҳасидан кўплаб қизиқарли фактларни билиб олдик. Шу жумладан замонавийларини. Зауреш Ерғалиева тасвирланган 1951 йилги кадр Кazinform турли архивлардан тўплаган минглаб ноёб фотосуратлардан биридир. Танланган фотосуратлар тўплами жорий йилда Қозоғистон вилоятларида кўргазма форматида тақдим этилади. Қозоғистонликлар нафақат мамлакат ҳаётидаги бурилиш нуқталарининг фототарихини кўришлари, балки ўз она шаҳарларининг ўзига хос архитектураси билан ҳам танишишлари мумкин бўлади.
Ноёб коллекциянинг биринчи сурати 1929 йилга тегишли. Суратда — Туркистон. Биз катта сиёсат соҳасидаги нодир кадрларни ҳам топишга муваффақ бўлдик. Динмуҳамед Қонаев ҳақида алоҳида тўплам жамланган бўлиб, у нафақат иш пайтида, балки оила даврасида ҳам тасвирланган.
Эслатиб ўтамиз, 2025 йилда Kazinform халқаро ахборот агентлиги ўзининг 105 йиллигини нишонлайди.
