Афғонистоннинг “аср қурилиши” Марказий Осиё учун катта муаммога айланиши мумкин
Ўнлаб йиллар давомида сақланиб келаётган сув ресурсларининг камайиши муаммоси бугунги кунда Марказий Осиё мамлакатлари учун янада кескинлашди. Афғонистон шимолидаги Амударёда улкан Қуш-Тепа канали жадал суръатлар билан қурилмоқда. Аксарият экспертларнинг фикрича, бу қуйи оқимдаги мамлакатларда сув танқислигини кескин ёмонлаштиради. Афғонистон мегалойиҳаси Марказий Осиё учун қандай хавф ва қийинчиликлар туғдирмоқда, ҳалокатли оқибатларга йўл қўймаслик учун бу масалага ўзаро манфаатли ечим топиш мумкинми, деб ёзади Kazinform агентлиги мухбири Мадибек Жанибеков.
Афғонистоннинг "аср қурилиши" тарихи
Амударё Марказий Осиёдаги энг чуқур дарё ҳисобланади. Помир музликларидан бошланиб, Тожикистон, Афғонистон, Туркманистон ва Ўзбекистон ҳудудидан оқиб ўтади. Амударёнинг асосий оқими Тожикистон ҳудудида (80%) ва қисман Афғонистоннинг шимолида ҳосил бўлади.
Афғонистон шимолидаги чўл ҳудудларини Амударё сувлари билан суғориш ғояси республиканинг биринчи президенти Муҳаммад Довуд даврида 50 йилдан кўпроқ вақт олдин пайдо бўлган. Кейин бу режалар 1979 йилги инқилоб ва ундан кейинги фуқаролар уруши туфайли барбод бўлди. USAID иштирокидаги лойиҳани кўриб чиқиш 2018 йилда мамлакатнинг сўнгги президенти Ашраф Ғани даврида қайта тикланган.
2022 йил март ойида Афғонистонда Қуш-Тепа канали қурилиши бошланди, унинг қиймати 684 миллион доллар бўлиб, 2028 йилда якунланиши режалаштирилган. Унинг узунлиги 285 километр, кенглиги 100 метр, чуқурлиги 8,5 метрни ташкил қилади. Толибон маъмуриятига кўра, канал ташқаридан техник ва молиявий кўмаксиз икки босқичда қурилади.
2023 йил октябрь ойида каналнинг биринчи қисми қурилиши якунланди ва лойиҳанинг иккинчи босқичи бошланди. Афғонистон матбуотига кўра, каналнинг биринчи қисмининг узунлиги 108 км. Амударёдан бошланиб, Балх вилоятининг Давлатобод вилоятига етиб боради. Унинг қурилиши 1,5 йил давом этди. Иккинчи босқичда каналнинг Жаузжон ва Фарёб вилоятларидан ўтувчи 177 км узунликдаги қисмини қуриш режалаштирилган.
Афғонистон ҳукумати мамлакат шимолидаги 500 минг гектардан ортиқ ерни суғоришга мўлжалланган улкан лойиҳадан катта умид боғламоқда. Бу мамлакатдаги ҳалокатли озиқ-овқат ҳолатини юмшатиши керак.
Қурилаётган канал Марказий Осиё мамлакатларига қандай таъсир қилади?
Марказий Осиё сув хавфсизлиги энергия, озиқ-овқат ва атроф-муҳит билан узвий боғлиқ бўлган дунёнинг кам сонли минтақаларидан биридир. Сув истеъмоли ҳар ўн йилда икки баробар ортиб бораётган Марказий Осиё давлатларининг кейинги ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири ҳисобланади.
Ўзбекистонлик эксперт, ЎР Фанлар академияси Давлат ва ҳуқуқ институти катта илмий ходими Равшан Назаров Kazinform агентлиги мухбири билан суҳбатда Марказий Осиё минтақасининг катта қисми қурғоқчил зонага тегишли эканлигини таъкидлади. Бинобарин, Қуш-Тепа каналининг ишга туширилиши Марказий Осиё минтақасининг кўплаб ҳудудларида сув танқислигини кескин кучайтиради.
Амударёдан йилига 10 куб километр сув олиш мақсадида Қуш-Тепа қурилмоқда, бу дарёнинг ўртача узоқ муддатли оқими 70 куб километр бўлса, қуйи оқимдаги мамлакатлар учун жуда сезиларли даражада ўзгаради. Ва бу охирги йилларда Марказий Осиёнинг барча республикаларида сув танқислиги тобора кучайиб бораётганига қарамай. Ўзбекистон ва Туркманистон энг кўп зарар кўради, уларда минтақанинг асосий дарёсидан суғориладиган сувнинг 15 фоизи йўқолади.
Оқибатлари, айниқса, сўнгги ўн йилликларда тез-тез содир бўлган сувнинг камайиши даврида ҳалокатли бўлади. Амударёнинг қуйи оқими қаторасига тўртинчи баҳор саёз. Ўзбекистон гидрометеорология хизматининг маълумотларига кўра, 2023 йил май ойида дарёлар оқими 2019-2022 йилларнинг шу давридаги сув ҳажмининг атиги 60 фоизини ташкил қилган.
“Бугун Амударё СССР ва Афғонистон ўртасида шартнома тузилган пайтдагидек сувга тўла эмас. Шу боис каналнинг қурилиши бутун минтақага, айниқса, Ўзбекистонга (Бухоро ва Хоразм вилоятлари, Қорақалпоғистон Республикаси) ва Туркманистонга (Лебап ва Тошҳовуз вилоятлари) жуда катта муаммолар келтиради. Жорий йилда Амударёнинг сув ресурслари 10-15 фоизга қисқариши кутилмоқда. Минтақамиз халқларида шундай нақл бор: “Сув тугаган жойда ер тугайди”. Мамлакатларимизнинг салмоқли қисмини сув етишмаслиги ва чўлланиш туфайли жойлаштириш қийин”, — деди Равшан Назаров.
Мутахассисларни канал қуриш технологияси, тўғрироғи, йўқлиги жиддий ташвишга солмоқда. Каналнинг қирғоқлари ва туби иқтисодий сабабларга кўра бетонлаштирилмаган ва сиқилмаган. Бўшашган ва баъзан қумли тупроқ сезиларли сув йўқотилишига олиб келади. Натижада Афғонистоннинг сув олиш ҳажми Амударёнинг умумий оқимининг 30 фоизини ташкил қилади. Совет даврида худди шундай тарзда Қорақум канали Туркманистон томонидан қурилган ва бу охир-оқибат Орол денгизининг қуришига олиб келган.
“Сувнинг катта қисми вилоятнинг қуруқ, қумлоқ тупроғида йўқолади. Бундан ташқари, канал қазиш унинг қурилишининг энг осон қисмидир. Толибон суғориш тизимларини қуриш бўйича мураккаб муҳандислик ишларини бошқара олмаса керак”, – дейди ҳозир Германияда яшовчи афғон муҳандиси Нажибулла Садид.
Ўз навбатида, экспертлар Амударё муаммолари минтақанинг иккинчи сув артерияси – Сирдарёга албатта таъсир этишини таъкидламоқда.
“Аслида бу бутун минтақа учун муаммо. Агар Амударёда сув кам бўлса, Сирдарёдан сув олиш кўпаяди. Марказий Осиё ягона сув ҳавзаси, биз бир экотизимда яшаймиз. Маҳаллий қонунбузарликлар эса бутун минтақада муаммоларга олиб келади. Сув танқислиги бўлади - бу бизнинг асосий муаммомиз! У билан боғлиқ можаролар озиқ-овқат танқислиги, очлик, миграция, касалликлардир”, – дейди қозоғистонлик экология сиёсати бўйича эксперт Булат Есекин.
Аксарият экспертларнинг фикрича, яқин 20-30 йил ичида Марказий Осиёда ўсиб бораётган сув танқислиги муаммоси маҳаллий иқтисодиётларнинг таназзулга учраши, миллионлаб янги муҳожирларнинг пайдо бўлиши ва ҳатто қуролли тўқнашувлар билан тўла хавф туғдиради.
Ҳуқуқий базанинг йўқлиги муаммони янада кучайтиради
Албатта, Афғонистоннинг Амударё сувидан фойдаланиш ҳуқуқи бор, лекин айни дамда мамлакатда сув ресурслари бўйича ҳеч қандай келишув ёки шартнома йўқ, Қуш-тепа эса қўшниларининг мамлакатдаги позициясини инобатга олмасдан қурилмоқда. Совет Иттифоқи ва Афғонистон ҳукумати ўртасидаги Кобулдаги келишув (1946 йил) ўз кучини йўқотди ва умуман олганда, мамлакат учун Амударё сувининг аниқ ҳажмларини кўзда тутмаган.
Бугунги кунда Марказий Осиёдаги сув муносабатлари 1992 йилда Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон томонидан имзоланган Алмати шартномаси асосида тартибга солинади. Давлатлараро мувофиқлаштириш комиссияси сув ресурсларини бошқаришда муҳим рол ўйнайди, у узоқ муддатли сув таъминоти дастурини ишлаб чиқади ва тасдиқлайди. Минтақада сувдан фойдаланиш БМТнинг 1992 йилдаги Трансчегаравий сув оқимлари ва халқаро кўлларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисидаги конвенцияси билан ҳам тартибга солинади.
Афғонистон Марказий Осиёдаги сув ресурсларидан фойдаланиш бўйича юқорида қайд этилган келишувларнинг бирортасига қўшилмаган, аммо бу Толибон ҳаракатининг Қуш-Тепа қурилишини бошлашига тўсқинлик қила олмади.
“Ўз хавотирларини билдирганлар буни келишув асосида қилишлари керак, бироқ Афғонистоннинг бу ерда ҳеч ким билан сув бўйича келишуви йўқ ва бизда бу соҳада ҳеч қандай келишув ёки шартномалар бўлмаган”, – деди Афғонистоннинг Энергетика ва сув ресурслари вазири вазифасини бажарувчи Абдул Латиф Мансур.
Толибон тан олинмаган ҳукумат бўлгани учун уни қабул қилиб, Марказий Осиё давлатларининг сув ресурсларини бошқаришни мувофиқлаштириш бўйича давлатлараро комиссияси билан келишиб бўлмайди.
Афғонистоннинг Амударёдан фойдаланиш ҳуқуқини ҳеч ким инкор эта олмайди, лекин унинг глобал ва минтақавий келишувларда иштирок этмаслиги сувдан фойдаланиш бўйича ҳеч қандай ҳуқуқ ва мажбуриятларни юкламайди. Бу минтақада кескинликни келтириб чиқариши мумкин.
Нима қилиш керак?
Минтақадаги сув муаммосини янада тартибга солиш учун Марказий Осиё давлатлари Афғонистонни келгусида тегишли халқаро ва минтақавий шартнома ва ташкилотларга киритиш имконияти билан мулоқот платформаларига улашлари зарур. Афғонистон ва Марказий Осиё давлатлари иштирокидаги кўп томонлама учрашув ўзаро тушуниш йўлидаги катта қадам бўларди. Афғонистон, Ўзбекистон ва Туркманистон ўртасида икки томонлама шартномалар имзоланиши эҳтимоли ҳам истисно эмас.
Бу йўналишдаги илк ташаббуслар 2023 йил сентябрь ойида Душанбе шаҳрида бўлиб ўтган Оролни қутқариш халқаро жамғармаси таъсисчи давлатлари раҳбарлари кенгашининг йиғилишида эълон қилинган эди.
“Мамлакатларимиз илмий-тадқиқот институтларини жалб этган ҳолда Қуш-Тепа канали қурилиши ва унинг Амударёнинг сув режимига таъсири билан боғлиқ барча жиҳатларни ўрганиш бўйича қўшма ишчи гуруҳ тузишни зарур деб биламиз. Биз Афғонистон вакилларини сув ресурсларидан биргаликда фойдаланиш бўйича минтақавий мулоқотга жалб этиш масаласини кўриб чиқишни таклиф қиламиз”, – деди Ўзбекистон раҳбари Шавкат Мирзиёев.
Давлатлараро мувофиқлаштирувчи сув хўжалиги комиссиясининг (ДМСХК) минтақавий ахборот-таҳлил бошқармаси бошлиғи Анатолий Сорокиннинг сўзларига кўра, биринчи босқичда Афғонистон Қишлоқ хўжалиги вазирлигини ДМСХК ишига кузатувчи сифатида жалб қилишга ҳаракат қилиш керак.
“Афғонистонни ДМСХК ишига дастлаб кузатувчи сифатида жалб қилиш ва шу орқали ҳавза ва Орол денгизи келажаги учун масъулиятнинг бир қисмини унга ўтказиш зарур”, – дея таъкидлади эксперт.
Толибон Қуш-Тепа канали бўйича келишмовчиликни дипломатик усуллар билан ҳал қилишга тайёрлигини бир неча бор таъкидлаган бўлса-да, ҳозирча кўп томонлама мулоқот аломатлари йўқ. Ўзаро мулоқот бўлмаса, мавжуд вазият Толибонни янада яккалаб қўйиши ва минтақавий хавфсизлик муаммосини янада оғирлаштириши мумкин.
