Адолатли Қозоғистон йўлида: Президент ислоҳотлари қандай амалга оширилмоқда
Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев ўтган йилги президентлик сайлови арафасида “Адолатли Қозоғистон: барчамиз учун ва ҳар биримиз учун. Ҳозир ва ҳар доим” сайловолди дастурини таклиф қилди. 132 банддан иборат мазкур режада сиёсий модернизация, самарали давлат аппарати, мустақил суд ҳокимияти, фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, миллий хавфсизлик, адолатли иқтисодиёт, халқни ижтимоий ҳимоя қилиш, янги авлод ва бошқа соҳаларга эътибор қаратилган. Kazinform эксперти жорий йилнинг ноябригача бўлган чора-тадбирларни санаб ўтди ва йил давомида 54 бандни амалга ошириш кераклигини аниқлади. Бир йил аввал Президент берган қандай муҳим топшириқлар бажарилди, улар қозоғистонликлар ҳаётига қандай таъсир қилди – келинг, биргаликда кўрамиз.
Аввалги президентлик сайлови 2019 йилда бўлиб ўтганди. Мамлакат Конституциясига кўра, навбатдаги сайлов 2024 йил 1 декабрдан кечиктирмай ўтказилиши керак эди. Бироқ Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Қозоғистон халқига Мурожаатномасида навбатдан ташқари сайловларни 2022 йил 1 сентабрда ўтказишни таклиф қилди. Шунингдек, у Давлат раҳбарлари икки марта эмас, фақат бир марта сайланиши мумкинлиги ҳақидаги чекловни киритди ва Президент ваколат муддатини 5 йилдан 7 йилгача узайтириш ташаббуси билан чиқди. Ушбу сайловдан сўнг Президент томонидан 2022-2029 йилларга, яъни етти йилга мўлжалланган махсус режа тасдиқланди.
“Сайловолди дастурини амалга ошириш етти йиллик президентлик даврига мўлжалланган. Бироқ, 2023 йилда ушбу режанинг бир қатор бандлари амалга оширилди. Масалан, йил бошидан бери энг кам иш ҳақи миқдори 70 минг тенгегача ошди. Бу чора 1,8 миллион ишлаётган қозоғистонликларнинг даромадини ошириш имконини берди. У қандай ишлайди? Бир томондан, энг кам иш ҳақи даражасида маош оладиганлар камида 10 000 тенгега кўпроқ ола бошладилар. Шунингдек, қонун ҳужжатларига мувофиқ энг кам иш ҳақига солиқ солинмайди, яъни жами солиқ солинадиган даромаддан ушлаб қолинади, – дейди ҚР Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти Стратегик таҳлил бўлими бошлиғи Ермек Тоқтаров.
Оилавий зўравонлик учун жавобгарликни кучайтириш
Давлат раҳбари режасидаги 25-сонли вазифа “Оилавий-маиший зўравонлик учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида”ги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш.
Ички ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, ҳар йили ички ишлар органларига оилавий зўравонлик бўйича 100 мингдан ортиқ мурожаат келиб тушади.
“Жамиятга қарши бу муаммо Давлат раҳбарининг алоҳида назоратида. Оилавий зўравонлик профилактикаси умумий тизимининг ҳуқуқий асослари яратилиб, у ҳуқуқни қўллаш амалиётини ҳисобга олган ҳолда доимий равишда такомиллаштирилмоқда. Бугунги кунда қонунчиликда оила ва маиший соҳадаги ҳар қандай ҳуқуқбузарлик учун жавобгарлик белгиланган. Жазолар ҳар хил: ҳақорат қилганлик учун камида 5 суткага маъмурий қамоққа олишдан тортиб, қотиллик учун умрбод қамоқ жазосигача”, – деди ҚР ИИВ Маъмурий полиция қўмитасининг махсус вазифалар бўйича катта инспектори Ақмарал Серикбаева.
Қонун кучайтирилди ва жазо қатъийлаштирилди: соғлиққа оғир зарар етказиш ва ўртача оғирликдаги умумий маиший жиноятлар учун "жиноятчига моддий ёки бошқа жиҳатдан қарам бўлган шахсга нисбатан содир этилган" квалификацияси киритилди.
Шундай қилиб, бундай жиноятлар учун жазо санкцияси оширилди: Жиноят кодексининг 106-моддаси бўйича 8 йилдан 10 йилгача, 107-моддаси бўйича 2 йилдан 3 йилгача.
Бу терговчиларга оилавий ва маиший соҳада жиноят содир этган шахсларга нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини танлаш имконини беради.
Бундан ташқари, 1 июлдан Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ўзгартиришлар киритилди.
“Эндиликда полиция ходимлари оилавий зўравонлик учун маъмурий иш қўзғатиши мумкин. Гувоҳлар, қўшниларнинг кўрсатмалари, видеокузатув камералари ва DVR ёзувлари баённома тузиш учун етарли. Якуний қарорни суд чиқаради”, – деди Ақмарал Серикбаева.
Бироқ қонунчилик кучайтирилганига қарамай, бу жиноят камаймаяпти. Бундан ташқари, қонун ҳали ҳам "сезиларли" қатъий эмас. 9 ноябрь куни Астанадаги “Бау” ресторанида собиқ миллий иқтисодиёт вазири Қуандиқ Бишимбаевнинг хотинини калтаклаб ўлдирганликда айбланиб ҳибсга олиниши бу муаммо қанчалик оғирлашганини кўрсатди. Тез ёрдам келгунига қадар аёл вафот этган. Бу воқеадан кейин жамоатчилик ижтимоий тармоқларда петиция эълон қилиб, қонунчиликни янада кучайтиришни талаб қилди. Хусусан, улар Жиноят кодексига оиладаги зўравонлик бўйича махсус модда киритишни таклиф қилишди.
Қасим-Жомарт Тоқаев ички ишлар вазирлигига шов-шувга сабаб бўлган воқеани алоҳида назоратга олишни топширди.
“Қонун ҳамма учун бир хил. Фуқароларимиз қонун устуворлигини мустаҳкамлаш йўлида ҳамкорлик қилсагина жамиятда адолат қарор топади. Одил Қозоғистон қонун ва тартиб ҳукмрон бўлган давлатдир”, – деди Президент.
Ўтган ойда депутатлар “Аёллар ва болаларни ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун лойиҳаси ташаббускори бўлиб, Ҳукуматга хулоса қилиш учун юборган эди. Мазкур қонун лойиҳаси ва бошқа қонун лойиҳаларида қўшимча қоидалар таклиф этилади. Уни Адлия вазирлигида тақдим этган Парламент депутати Асхат Аймағамбетов асосий ўзгаришлар ҳақида гапириб берди:
- оилада калтаклаш ёки бошқа зўравонлик ҳаракатлари учун жиноий жавобгарликни жорий этиш;
- аёлларнинг соғлиғига енгил зарар етказганлик учун ҳам жиноий жавобгарликка тортиш;
- жабрланувчи ва болани эмас, тажовузкорни уйдан чиқариб юбориш;
- оилавий-маиший муносабатларда уяли алоқа, электрон почта ва интернетдан фойдаланган ҳолда бир шахснинг бошқа шахсга нисбатан тазйиқ ўтказиши учун маъмурий жавобгарлик белгилаш;
- таъқиб қилиш учун жавобгарликка тортиш;
- болаларни енгил автомобиллардан мажбуран чиқаришни тақиқлаш;
- кўп қаватли биноларда махсус қулфи бор ойналар ўрнатиш мажбурияти (бу болалар деразадан тушиб кетмаслиги учун керак),
- педофилия учун умрбод қамоқ жазоси. Бошқа муқобил жазони қабул қилмаслик,
- болалар ва катталар учун мўлжалланган барча ёпиқ мактаб-интернатларини кутилмаганда текшириш нормасини жорий этиш бўйича бирқанча таклифлар ҳам бор.
Авиачипта чегирмаси
Президент режасидаги 50-сонли вазифа Транспорт вазирлигига юклатилди. Агентлик олдига “Авиачипталар нархини пасайтириш мақсадида ҳаво транспорти бозорида ҳақиқий рақобатни таъминлаш” вазифаси юкланган. Давлат органлари бу борада бир қанча чора-тадбирларни амалга оширди. Улар орасида самолёт сотиб олиш ва рейслар сонини ошириш режалаштирилган. Рейслар сони кўпайса, чипталар арзонлашиши айтилмоқда.
“...Қозоғистон авиакомпаниялари билан ҳамкорликда самолётлар паркини тўлдириш режаси қабул қилинди, бу эса транспорт имкониятларини оширади ва чипталар нархининг пасайишига таъсир қилади. 2022 йилда 14 та янги самолёт келган бўлса, бу йил 11 та самолёт билан тўлдирилади, улардан 9 таси етиб келди. 2025 йил охирига келиб парк яна 24 та самолёт билан тўлдирилади ва 123 та самолётни ташкил этади (ҳозирги қувватнинг +31%). Бу йўналишдаги ишлар давом этади”, – деди Транспорт вазирлиги жавобида.
Болаларни парвариш қилиш учун ижтимоий тўловлар муддатини 1 йилдан 1,5 йилгача ошириш
Давлат раҳбари режасининг бир қисми аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга қаратилган. У алоҳида эҳтиёжли шахсларни қўллаб-қувватлаш, бола парвариши учун ижтимоий тўловлар муддатини 1 йилдан 1,5 йилгача ошириш, болалар учун ихтисослаштирилган муассасаларни болаларни қўллаб-қувватлаш марказларига айлантириш, болаларга Миллий жамғармадан маблағ ажратиш бўйича комплекс чора-тадбирларни қабул қилиш ва бошқа вазифаларни ўз ичига олади. Бугун улардан иккитасига тўхталиб ўтишга қарор қилдик.
Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлигидан маълум қилишларича, бунгача бола парвариши учун ҳар ойлик нафақа бола 1 ёшга тўлгунга қадар тўланар эди. Энди, 2023 йил январь ойидан бошлаб, бу тўлов бир ярим йилга узайтирилди. 2022 йилда туғилган бола учун нафақа автоматик равишда ярим йилга узайтирилди. 1 январдан кейин туғилган бола дарҳол 1,5 йилга тайинланади.
Ушбу нафақа мажбурий ижтимоий суғурта тизимига кирмайдиган ишсиз аёллар ва болаларга қарайдиган эркакларга берилади.
- биринчи бола учун - 5,76 ОҲК ёки 19 872 тенге;
- иккинчи бола учун - 6,81 ОҲК ёки 23 495 тенге;
- учинчи бола учун - 7,85 ОҲК ёки 27 083 тенге;
- тўртинчи ва ундан кейинги болалар учун - 8,90 ОҲК ёки 30 705 тенге.
“Бола туғилгунга қадар ишлаган аёлларнинг ойлик ижтимоий нафақаси алоҳида ҳисобланади. Унинг миқдори бола туғилишигача бўлган охирги икки йилдаги ўртача ойлик даромадининг 40 фоизини ташкил этади”, – дейилади Вазирликнинг расмий сайтида.
Ижтимоий соҳадаги ўзгаришлар нафақат ёшлар ва меҳнат қилаётган қозоғистонликларга, балки нафақадагиларга ҳам таъсир кўрсатди.
“2023 йил бошидан бери бирдамлик пенсияси миқдори 10,5 фоизга ошди. Умуман олганда, барча турдаги пенсия ва нафақалар миқдорини ошириш чора-тадбирлари 4,4 миллион фуқарога тааллуқли бўлиб, бунинг учун республика бюджетидан 4,6 триллион тенге ажратилди. Бундай ўзгаришлар амалдаги давлат сиёсатининг ижтимоий хусусиятга эга эканлигининг яна бир далилидир”, – дейди эксперт Ермек Тоқтаров.
"Миллий жамғарма– болаларга". Президент қонунни имзолади
Қасим-Жомарт Тоқаевнинг муҳим ташаббусларидан бири Миллий жамғармадан болаларга хайрия қилиш эди. Бу Президент Мурожаатномасида ҳам, режада ҳам ёзилган.
Молия вазирлиги тегишли давлат органлари билан ҳамкорликда 2024 йилдан бошлаб “Болаларни қўллаб-қувватлаш миллий жамғармаси” лойиҳасини ишга туширишнинг асосий йўналишларини ишлаб чиқди.
16 ноябрь куни Қасим-Жомарт Тоқаев қонунни имзолади.
“Давлат раҳбари жуда муҳим қонунни имзолади. Бу Миллий жамғармадан болалар учун маблағларни ҳисоблаш, тўлаш ва улардан фойдаланиш бўйича ҳужжат. Шу тариқа, Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг сайловолди дастурида илгари сурилган асосий ташаббуслардан бири – “Миллий жамғарма – болаларга” лойиҳасини амалга оширишнинг қонунчилик асослари шакллантирилди. Энди келаси йилнинг 1 январидан бошлаб Миллий жамғарма маблағларининг 50 фоизи ёшлар учун ажратилган махсус ҳисоб рақамига ўтказилади. Болалар балоғат ёшига етгандан сўнг, улар ушбу маблағларни уй сотиб олиш ёки таълим олиш учун ишлатадилар. Президентимиз бу қонунни аҳолимиз 20 миллионга етган куни имзолади. Айтиш мумкинки, бу рамзий маънога эга”, – деб ёзган Қозоғистон Республикаси Давлат маслаҳатчиси Ерлан Қарин.
2024 йил 1 январдан бошлаб Қозоғистон Республикаси Миллий жамғармасининг йиллик инвестиция даромадининг 50 фоизи махсус жамғарма ҳисобварақларига ўтказилади. Ушбу маблағларни болалар вояга етгунга қадар олиб қўйиш мумкин эмас.
“Бола 18 ёшга тўлгунга қадар сақланиши керак бўлган миқдор тахминан 3,5 минг АҚШ долларини ташкил қилиши мумкин. Бу миқдор капитал бозоридаги ўзгарувчанликни ҳисобга олган ҳолда тарихий маълумотлар асосида ҳисоблаб чиқилган ва жаҳон иқтисодиёти ҳолатига қараб тузатилиши мумкин”, – деди Молия вазирлиги.
“Мустақиллик авлодлари” йиллик гранти тақдимоти
Президент режасининг 124-бандида ҳар йили “Мустақиллик авлодлари” грантини тақдим этиш белгиланган эди. Жорий йилнинг 23 сентябр куни Маданият ва ахборот вазирлиги ушбу грант учун танлов бошланганини маълум қилди.
“2023 йилда “Мустақиллик авлодлари” доирасида 3 миллион тенгелик 30 та грант ажратилади. Мақсад – фаол ижодкор ёшлар ҳамжамиятини шакллантиришга қаратилган янги ва мавжуд ёшлар ташаббусларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш. Танловда Қозоғистон Республикасининг ўн тўрт ёшдан ўттиз беш ёшгача бўлган фуқаролари иштирок этиши мумкин”, — дейилади Вазирликнинг расмий сайтида.
Шунингдек, 2023 йил 1 сентябрдан бошлаб барча грант олувчи талабалар учун стипендиялар 20 фоизга, магистратура ва докторантлар учун стипендиялар эса 15 фоизга оширилди.
Эксперт Ермек Тоқтаровнинг фикрича, Қозоғистонда “халқ овозига қулоқ солувчи давлат” концепцияси изчил татбиқ этилиб, жамиятдаги муаммоларни ҳисобга олиб, фуқаролар фаровонлигини таъминлашга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
“Бу тамойил нафақат Президент Сайловолди дастури ижроси нуқтаи назаридан, балки бутун давлат бошқаруви тизимида ҳам мавжуд”, – дейди у.
Ҳа, Давлат раҳбари режасида яна кўплаб вазифалар бор. Бироқ, биз асосийларини олишга ҳаракат қилдик ва масъул давлат идораларидан бу қандай амалга оширилганини сўрадик. Бу йилдан ташқари биз ҳар йили президентнинг 2029 йилгача бўлган режасини кузатиб борамиз. Режа бор, топшириқ берилган. Асосийси, буни коррупциясиз ҳалол амалга ошириш. Шундагина Давлат раҳбари кўзлаган “Адолатли Қозоғистон: ҳаммамиз учун ва ҳар биримиз учун. Ҳозир ва ҳар доим” тамойилига эришишимиз мумкин.
