Жўжи улусини ўрганиш институти нима билан шуғулланади

ASTANA. Kazinform – Жўжи улуси қозоқ давлатчилиги тарихида муҳим ўрин тутади. ҚР Президентининг фармойиши билан унинг тарихий меросини, Ватан тарихидаги ўрни ва ролини ўрганиш мақсадида таниқли тарихчи олим, PhD доктори Жақсилиқ Сабитов раҳбарлик қилаётган Жўжи улусини ўрганиш илмий-тадқиқот институти ташкил этилди. Kazinform мухбири билан суҳбатда илмий-тадқиқот институти директори илмий институтнинг шаклланиш жараёни, фаолиятининг асосий йўналишлари, илмий лойиҳалари ва олимларнинг ютуқлари ҳақида сўзлаб берди.

– Жақсилиқ Муратули, илмий институт нима сабабдан ташкил этилган?

– Институтнинг ташкил этилишига кўп сабаблар бор эди. Биринчидан, Қозоғистон тарихининг икки даври: 1206/1224-1502 йиллардаги Олтин Ўрда даври ва Олтин Ўрда парчаланишидан кейин вужудга келган хонликлар тарихи кам ўрганилган. Иккинчидан, Қозоқ хонлиги тарихи ҳар томонлама ўрганилмаган. Дарҳақиқат, биз XVII асрнинг баъзи ўн йилликлари ҳақида жуда кам маълумотга эгамиз, агар бирламчи манбаларни ўрганиш жараёнида камида икки параграф маълумот тўпланган бўлса яхши бўларди.

Жўжи улуси илмий тадқиқот институтини ташкил этишдан асосий мақсад Олтин Ўрда ва Қозоқ хонлиги тарихини ўрганишдир. Тарихнинг бу даврларини янада чуқурроқ ўрганиш ва англаш учун бор кучимизни сафарбар қилишимиз керак. Шундай қилиб, хронологик нуқтаи назардан қараганда, Жўжи улусини ўрганиш илмий тадқиқот институти Қозоғистонда Жўжи улуси пайдо бўлишидан (1224-1225) то 1847 йилгача, яъни Жўжининг авлоди қозоқларнинг сўнгги хони Кенесари ҳукмронлик қилган 1847 йилгача бўлган тарихнинг 2 даврни қамраб олади.

– Институтнинг шаклланиш жараёни қандай кечди: илмий жамоани шакллантириш, моддий-техника базасини шакллантириш ва албатта, молиялаштириш масалалалари.?

– Дарҳақиқат, илмий муассасанинг шаклланиш жараёни давом этмоқда ва ҳали тугамаган. Шартли равишда, Қозоғистон Президентининг институтни очиш тўғрисидаги фармойиши 2020 йил август ойида эълон қилинган, Қозоғистон Республикаси Ҳукуматининг илмий институтни ташкил этиш тўғрисидаги қарори фақат 2021 йил октябрь ойида чиқарилган. Ниҳоят, 2022 йил апрель ойида ташкил этилди: таъсис ҳужжатлари қабул қилинди, Устав, аниқ юридик манзили тасдиқланди, устав фонди шакллантирилди. Яъни, барча қонуний ҳаракатлар якунланди. Биринчи молиялаштириш 2023 йил февраль ойида бошланган. Биринчи тадқиқот лойиҳаси Шағатай дарёси тарихи ва Мўғулистон тарихини ўрганиш, шунингдек, Хайду дарёсини ўрганиш учун дастурий таъминот лойиҳаси бўлди. Жорий йил охирида биз ушбу лойиҳани якунлаймиз. Бу институт олимлари иш бошлаган биринчи лойиҳадир.

Ушбу лойиҳа доирасида 10 га яқин турли китоблар, жумладан, айрим манбалар таржималари тўплами, Шағатайлар сулоласи тарихига оид алоҳида китоб, Мўғулистон давлати ҳақида таниқли сиёсий арбобларга бағишланган алоҳида китоб, тарихий Шағатайлар сулоласи, Ўгедейлар сулоласи, Хайду сулоласи ва Мўғул давлати арбобларига бағишланган энциклопедия бор.

– Институт илмий ходимлари ҳақида гапириб берсангиз.

– Ҳозирча асосий маблағ йўқ, чунки шакллантириш жараёни давом этмоқда. Асосий маблағ йўлга қўйилгач, бизда ходимлар бўлади. Агар илмий кадрлар ҳақида гапирадиган бўлсак, албатта, бир қанча профессионал тарихчилар, бир қанча шарқшунослар (араб олимлари, синологлар, форс, турк мутахассислари), кўплаб ёш ходимлар “Тарих" мутахассислиги бўйича магистратура ва докторантурада таҳсил олмоқдалар. Умуман олганда, кўп одамлар бор, мен ҳеч кимни ажратиб кўрсатишни хоҳламайман. 2025 йил январь ойидан базавий молиялаштириш бошланганидан сўнг, таркибнинг сезиларли янгиланиши бўлади.

– Институт фаолиятининг 2024 йилдаги дастлабки натижалари қандай?

– Йил якунлари ҳақида гапирадиган бўлсак, албатта, институт фаолиятининг муҳим илмий натижаларидан бири сифатида юқорида тилга олинган монографиялар ёзиш, шунингдек, ўрта аср манбалари қўлёзмаларини таржима қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эга эканини таъкидлаш лозим. Бизда Хитойнинг «Юань ши» ва «Мин Ши» тарихий асарлари, шунингдек, Рукниддин Байбариснинг “Зубдат ал-Фикра” каби араб манбалари (XIII асрдаги Жўжи улуси тарихи учун иккинчи муҳим манба), Муҳаммад Солиҳнинг “Шайбоний-номаси” (Муҳаммад Шайбоний ҳаётига оид манба), “Тархон-нома” (Қозоғистон ҳудудидан келиб чиққан ва XVI асрда Синдда ҳукмронлик қилган Арғин ва Тархон сулолаларига оид), Ҳаравининг “Тарихи Ҳирот”, Кошонийнинг “Тарихи Олжайту”, Ҳасан-бек Румлунинг “Муизз ал-ансаб” (бу ерда қозоқ хонларининг тўлиқ насл-насаби сақланган XV асрнинг биринчи учдан бирида Темир сулоласининг насабномаси), “Аҳсан ат-таворих”, Хондемирнинг “Ҳабиб ас-Сиёр” ва бошқалар бор.

Умуман олганда, бирламчи манбаларни таржима қилиш йўналишида фаол ишлар олиб борилмоқда. Албатта, илм-фанга янги тарихий манбаларни қўшиб келаётган шарқшунослик соҳасида кадрлар етишмовчилиги туфайли суст олиб борилаётгани маълум. Биз аслида бир нечта манбалар билан ишлаймиз ва улар тайёр бўлганда имкон қадар кўпроқ нашр қиламиз.

Агар илмий нашрлар ҳақида гапирадиган бўлсак, 2023 йилда институтимиз ходимлари томонидан Scopus ва Web of Science маълумотлар базаларига киритилган журналларда 8 та мақола, Фан ва олий таълим сифатини таъминлаш қўмитаси рўйхатига киритилган Қозоғистон журналларида 19 та мақола чоп этилган. 2024 йилда институт ходимлари томонидан Scopus және Web of Science маълумотлар базаларига киритилган журналларда 15 та мақола, Фан ва олий таълим сифатини таъминлаш қўмитаси рўйхатига киритилган Қозоғистон журналларида 61 та мақола чоп этилди. Жорий йилда институт олимлари ўз илмий фаолиятида жуда юқори натижа кўрсатдилар.

– Институтнинг истиқболдаги вазифалари қандай?

– Ҳозирда Шағатай, Хайду ва Мўғул улуслари тарихи бўйича лойиҳани якунладик. Илмий нашрлар учун барча талаблар бажарилди.

Келгуси йилда Қозоқ хонлиги тарихи бўйича лойиҳани, шунингдек, Қозоғистондаги миллий тузилманинг тарихий хотираси ва сиёсати лойиҳасини якунлашни режалаштирганмиз. 2026 йилда Олтин Ўрда тарихи бўйича лойиҳани якунлашни режалаштирмоқдамиз.

Шунингдек, биз Олтин Ўрда тарихига бағишланган Қозоғистон академик тарихининг 3 жилдини тайёрлашда иштирок этамиз.

– Суҳбатингиз учун раҳмат!