Жўжи улусида туркий анъаналар ва исломий қадриятлар ҳукмронлик қилди - Бақитжан Сатершинов

ALMATY. Кazinform – ҚР Фалсафа, сиёсатшунослик ва диншунослик институти бош илмий ходими, фалсафа фанлари доктори, профессор Бақитжан Сатершинов Жўжи улуси ва Дашти Қипчоқнинг диний давомийлиги ҳақида ўз фикрлари билан ўртоқлашди.

Бақитжан Сатершинов
Фото: Фалсафа, сиёсатшунослик ва диншунослик институти

– X-XIII асрларда Қозоғистон ҳудуди гуллаб-яшнаган ўрта асрлар ислом цивилизациясининг ажралмас қисмига айланди ва бу даврда туркий анъаналар ва ислом қадриятларининг синтези тўлиқ шуҳрат қозонди. Ўрта Осиёда яшовчи туркий тилли қабилалар, Жўжи улуси ва Дашти Қипчоқдаги қабилалар Имом Аъзам Абу Ҳанифа тузган Аҳли Рай мазҳаби туфайли бу мазҳабдаги сунний исломни қабул қилганлар. Рус шарқшуноси Н.Веселовский ўрта аср қипчоқларининг динига эътибор қаратиб: “Чингизхон келгунига қадар қипчоқ-половецларнинг мутлақ кўпчилиги ислом динини қабул қилган", деб ёзади, - деди у.

Бақитжан Сатершиновнинг айтишича, Чингизхон ўз империясида динларга бағрикенглик билан ёндашган. Буюк ҳукмдорнинг невараси Беркехон Жўжи эса улусига ислом динини жорий этди.

- Олтин Ўрда туркий анъанани янги жаҳон даражасига олиб чиққан, бир томондан Россия, Византия каби насроний давлатлари, иккинчи томондан араб халифалигидан қолган мусулмон давлатлари билан яқин алоқалар ўрнатган улкан Евроосиё империяси ва янги интеграция жараёнларининг катализатори бўлди. XIII аср бошидан Чингизхон босқини натижасида Буюк Мўғуллар империяси, кейинроқ Жўжи улусига асосланган Олтин Ўрда империяси турк маданиятига катта таъсир кўрсатди. Чингизхон қиёфаси, унинг босқинчилиги ва қурган империяси ҳақида турлича фикрлар мавжуд: кимдир унинг салбий томонларини, бошқалари эса ижобий томонларини таъкидлайди. Турк олими Йилмаз Ўзтуна Чингизхоннинг насл-насабини туркий деб таърифлаб, мўғуллар ва умуман турклар ўртасида жиддий фарқ йўқлигини айтади. Чингизхоннинг ўзи илоҳий динга эргашган бўлса ҳам, ўша даврда Ипак йўли бўйлаб тарқалган барча улуғ динларга ҳурмат ва бағрикенглик кўрсатган. У хитойлик роҳибларни, насроний попларини ёки мусулмон дарвишларини ҳурмат билан кутиб олди ва уларнинг кўрсатмаларига қулоқ тутди. Жетису ва Шарқий Туркистон мўғулларга тинч йўл билан таслим бўлди. Чингизхоннинг набираси Беркехон Олтин Ўрдага ислом динини киритган. Бу империянинг оммавий исломлашуви XIV асрнинг биринчи ярмида Ўзбек хон Муҳаммад даврида содир бўлган, – дейди олим.

Шунингдек, фалсафа фанлари доктори Олтин Ўрда ҳукмдорлари қипчоқларнинг дини ва урф-одатларини қабул қилиб, қипчоқларга айланганини айтади.

– Ислом дини анъанавий маданиятда мустаҳкам ўрин эгаллаганлиги сабабли, қозоқ тарихий онги мусулмон қадриятларини ўзига сингдирди. Тарихий онгнинг шаклланишига анъанавий дала қонунларига асосланган одат ҳам, ислом қадриятларига асосланган шариат ҳам таъсир кўрсатди. Улкан, кўп тилли ва кўп динли хоқонликни ўзига бўйсундириш учун ҳам қаттиқ қонун зарур. Чингизхоннинг дала қонунларидан ёзган “Яса”сидаги “Кўпчилик озчиликка бўйсунади, озчилик кўпчиликнинг урф-одатларини ҳурмат қилади” деган ягона жумла натижасида мўғуллар босиб олинган мамлакатнинг тили ва динини қабул қилиб, бўйсунувчилар уларнинг қоидаларига бўйсундилар. Олтин Ўрда тепасида турганлар ҳам шу йўл билан қипчоқлашган, - дейди Бақитжан Сатершинов.

Сўнгги хабарлар