Жарималар ва ҳимоя ордери: Марказий Осиё мамлакатларида буллинг масаласи қандай ҳал этилади
ASTANA. Kazinform – Бутун дунёда психологик босим ва жисмоний зўравонлик, шунингдек, мактабларда болаларни таҳқирлаш мавзуи ҳар йили, жумладан, Марказий Осиё мамлакатларида ҳам жиддий муаммога айланиб бормоқда. Қанчадан-қанча ўсмирлар таҳқирланади ва Марказий Осиё давлатлари болаларни буллинг ва кибербуллингдан ҳимоя қилиш учун қандай чоралар кўрмоқда – Kazinform агентлигининг мухбири материалида.
Қозоғистон: 17,5% болалар зўравонликка учрайди
Қозоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Соғлиқни сақлаш миллий маркази томонидан ўтказилган мактаб ўқувчиларининг саломатлиги ва фаровонлигига нисбатан хатти-ҳаракатларини баҳолаш ва мониторинг қилиш бўйича 2022 йилги тадқиқот натижаларига кўра, Қозоғистонда 17,5% болаларнинг вақти-вақти билан буллингга учраганлиги, сўровда қатнашган ўсмирларнинг 6,8 фоизи ҳар ойда 2-3 марта бошқалар томонидан буллинг ва қўрқитишга дучор бўладилар; Сўров натижаларига кўра, безориликда иштирок этиш кўрсаткичлари қизларга қараганда ўғил болалар орасида юқори. Безорилик қурбонларининг энг юқори улуши 11 ёшли болалар орасида бўлиб, улар 15 ёшга тўлган сари камаяди.
Хўрлаш ва товламачилик элементлари билан мактаб зўравонлигини бошдан кечирган болалар ўз жонига қасд қилиш хатти-ҳаракатлари хавфи юқори. Статистик маълумотларга кўра, Қозоғистонда 2023 йилнинг январь-октябрь ойларида ўз жонига қасд қилишларнинг умумий сони 3,4 фоизга ошган. Шу билан бирга, ўсмирлар ўртасида ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари 30 фоизга ошган. Ўн ой ичида Қозоғистондан 169 нафар вояга етмаганлар вафот этди, улардан 27,8 фоизи 5 ёшдан 14 ёшгача бўлган болалар, 72,2 фоизи 15 ёшдан 17 ёшгача бўлган ўсмирлардир. Айнан шу ёш тоифасида ўз жонига қасд қилишлар сонининг фаол ўсиши кузатилмоқда (2022 йилнинг шу даврига нисбатан 45,2% кўп). Ўз жонига қасд қилишга уринганлар ҳам кўпайди. 5 ёшдан 18 ёшгача бўлган қозоғистонлик ёшларнинг ўз жонига қасд қилишга уринишлари сони йил давомида 17,8 фоизга ошиб, 253 тадан 298 тага етди.
Ўтган йили Ўқитувчиларнинг Республика қурултойида ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Президент Администрациясига мактабларда болаларга нисбатан буллинг ва зўравонлик ҳолатларини алоҳида назоратга олиш бўйича топшириқ берган эди.
“Афсуски, ўқувчилар ўртасида тажовуз ва ҳатто зўравонлик ҳолатлари тўхтамаяпти, бу эса ўз навбатида болаларни ўз жонига қасд қилишга ундамоқда. Буллинг болалар ва ўсмирларнинг руҳий ҳолати ва соғлиғига тузатиб бўлмайдиган зарар етказади, ўқув жараёнига салбий таъсир кўрсатади, ижтимоий муҳитдан четланишга ва руҳий касалликларга олиб келади. Давлат боланинг ҳуқуқлари ва хавфсизлигини ҳимоя қилишни таъминлаши керак. Буллингга бутунлай барҳам бериш керак”, – деди Давлат раҳбари.
Ҳокимият томонидан қандай чоралар кўрилмоқда?
Қозоғистон Марказий Осиёда биринчи бўлиб болаларни буллинг ва кибербуллинг учун жавобгарликни қонунчилик жиҳатдан кучайтирди. 2024 йил 16 июнда тизимли безорилик учун жавобгарликни белгиловчи тузатишлар киритилди. Шундай қилиб, биринчи марта вояга етмаган шахсларга нисбатан буллинг ва кибербуллинг учун маъмурий жавобгарлик жорий этилди. Ушбу қилмиш учун огоҳлантириш ёки 10 БҲМ (36 920 тенге) миқдорида жарима назарда тутилган. Безориликни такроран содир этиш 30 БҲМ (110 760 тенге) миқдорида жарима солишга сабаб бўлади, агар бу қилмиш 12 ёшдан 16 ёшгача бўлган вояга етмаган шахс томонидан содир этилган бўлса, ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларга огоҳлантириш ёки 10 БҲМ миқдорида жарима солинади.
Шунингдек, мамлакатда ўз жонига қасд қилишни тарғиб қилганлик учун жазо бор. Чекланмаган миқдордаги одамларни ўз жонига қасд қилишга ундаш мақсадида исталган шаклдаги ахборотни қасддан тарқатганлик учун 200 бир ойлик ҳисоб-китоб кўрсаткичи (738 400 тенге) миқдорда жарима ёки ахлоқ тузатиш ишлари назарда тутилади. Вояга етмаган шахс ўз жонига қасд қилишга уринса, бундай ҳаракатларга ундаган шахс бир йил муддатга озодликдан маҳрум қилинади. Ва инсоннинг ўз жонига қасд қилишига олиб келадиган ҳаракат учун у 3 йилдан 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Айтганча, 2023 йил октябрь ойида Қозоғистонда буллинг қурбонлари учун ягона “Ишонч телефони” очилган – 111. Бундан ташқари, Қозоғистон Республикаси Ҳукумати томонидан 2023-2025 йилларга мўлжалланган болаларни зўравонликдан ҳимоя қилиш, шунингдек, болаларга психологик ёрдам кўрсатиш платформаси - BalaQorgau яратилган.
Қирғизистон: буллинг тушунчаси қонун билан белгиланмаган
Қирғизистон Омбудсмани (Акийкатчи) Жамила Жаманбаеванинг маълум қилишича, мамлакат қонунчилигида безорилик ёки буллинг тушунчасининг аниқ таърифи йўқ, бироқ безориликни бошлаган шахслар буллинг тушунчасига киритилган ҳаракатлар учун қонуний жавобгарликка тортилиши мумкин: ҳақорат, камситиш, калтаклаш, таҳдидлар, доимий безорилик, интернет орқали ҳақорат шу жумладандир.
“Қирғизистонда болаларни буллинг ва кибербуллингдан ҳимоя қилиш бир қанча қонун ҳужжатлари ва ташаббуслар билан тартибга солинади. Масалан, болалар ҳуқуқлари ва уларни ҳимоя қилишнинг асоси Қирғизистон Республикасининг Болалар кодекси бўлиб, у болалар ҳуқуқларини зўравонликнинг турли шаклларидан ҳимоя қилиш билан боғлиқ асосий қоидаларни белгилайди. Норматив ҳужжатда болаларга нисбатан фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафолатлари кўрсатилган. Кодекснинг 16-моддасида ҳар бир бола шаъни ва қадр-қиммати ҳамда шахсий дахлсизлиги ҳимоя қилинишига ҳақли эканлиги белгилаб қўйилган”, – деди у.
Маърузачи, агар бола буллинг натижасида жисмоний ёки руҳий азоб-уқубатларга дучор бўлса, суд ҳуқуқбузарга етказилган зарар учун пул компенсацияси мажбуриятини юклаши мумкинлигини қўшимча қилди.
2023 йилда Қирғизистон Республикасининг Акйикатчиси Интернетда аёллар ва қизларга нисбатан онлайн зўравонлик ва нафрат сўзларини аниқлашга қаратилган тадқиқот ўтказди. Унинг натижаларига кўра, респондентларнинг 70% дан ортиғи камида бир марта ижтимоий тармоқларда, 60% дан ортиғи эса мессенжерларда, кўпчилиги Facebookда нафрат нутқининг намоён бўлишига дуч келгани аниқланди. Респондентларнинг 41% дан ортиғи доимо нафрат сўзларига дуч келади ва уларнинг 80% дан ортиғи жинсий алоқага эга. Бундан ташқари, аёллар/қизлар ўзларининг жинси туфайли рақамли зўравонликка дучор бўлишади, бу эса асосан троллик (43,9%), қўрқитиш ёки шантаж (39,7%) ва нафратли изоҳлар (37,6%) орқали онлайн маконда гендер тенгсизлиги мавжудлигини таъкидлайди.
Жамила Жаманбаева болалар ва ўсмирлар кибербуллингдан айниқса тез-тез ва қаттиқ азият чекишини таъкидлади.
“Мактаб муҳитида тенгдошларини ҳақорат қилиш ҳар доим тез-тез учрайдиган ҳодиса бўлиб келган. Бироқ, рақамли технологияларнинг кенг тарқалиши билан у бошқа шакл ва миқёсларга эга бўлди ва энди битта таълим муассасаси билан чегараланиб қолмади. Қирғизистондаги расмий статистик маълумотларга кўра, 10 ёшдан 18 ёшгача бўлган болалар интернетда ҳақоратга учрайди. Бундан ташқари, ёшларнинг учдан бир қисмидан кўпроғи ҳақорат, нафратли изоҳлар ва тизимли зўравонликларни интернетдаги энг катта хавфлардан бири деб билади. Айни пайтда кибербуллингдан 15-16 ёшли ёшлар энг жиддий азият чекмоқда”, – деди спикер.
Мактабларда тушунтириш ишлари
2023 йилда Қирғизистон президенти қонунчиликка болалар саломатлиги ва ривожланишига зарар етказувчи маълумотларни тарқатишни тақиқлаш ва жавобгарликни назарда тутувчи ўзгартиришларни имзолади. Октябрь ойи охирида Таълим ва фан вазирлиги "Буллинг ва кибербуллингнинг олдини олиш тўғрисида"ги буйруқни имзолади, унда рақамли технологиялар орқали қўрқитишнинг барча турларига қарши курашиш чоралари кўрсатилган.
Таъкидланганидек, ўқувчилар учун таълим муассасаларида мактаб ўқувчиларининг ота-оналари билан ўтказиладиган йиғилишларда буллинг, кибербуллинг ва ўз жонига қасд қилиш ҳолатларининг олдини олиш бўйича тизимли равишда маърифий ишлар олиб борилади, безориликнинг зарари ҳақида тушунтириш ишлари олиб борилади; кибербуллинг, шу жумладан баъзи ўйинлар (кўк кит, Counter-Strike, GTA, World of Warcraft), квадробинг ва бошқалар.
Омбудсман Жамила Жаманбаеванинг фикрича, кибербуллингга қарши курашиш учун болалар ва ўсмирларнинг рақамли саводхонлигини ошириш муҳим аҳамиятга эга.
“Нохуш хабарларга қандай муносабатда бўлишни, безорилардан ҳимояланиш учун қандай техник чоралар кўриш мумкинлигини ва аккаунтларингиз махфийлигини қандай ўрнатишни айтиб бериш керак. Оилада ишончли муносабатларни ўрнатиш бир хил даражада муҳимдир. Агар бола ўз вақтида керакли ёрдамни олса, кибербуллингнинг салбий оқибатларини енгиб ўтиш мумкин”, – дея қўшимча қилди у.
Тожикистон: кибербуллингнинг ўсиши
ОАВ хабарларига кўра, Тожикистонда 12 ёшдан 17 ёшгача бўлган ўсмирларнинг 7 фоизи зўравонлик ва буллингга дучор бўлади. Психологларнинг фикрига кўра, ҳақиқий вазият анча ёмон бўлиши мумкин ва кибербуллинг ҳам кучайиб бормоқда. Тожикистонлик психолог Марям Давлатованинг қайд этишича, ўсмирлик даврида зўравонлик қурбонлари балоғат ёшига ўтиш ва психо-эмоционал етуклик даврида депрессияга учрайди.
"Асоссиз зўравонлик, доимий ҳақорат ва таҳқирлаш мактабдаги муваффақиятсизликка, боланинг ғазабига ва комплексларига олиб келади ва бу тушкун ҳолат уни бутун умри давомида таъқиб қилади", – дейди психолог.
Хўжандлик ўқитувчи Абдунаби Эргашев сўнгги йилларда ўсмирлар ўртасида безорилик бошқа кўринишларга эга бўлаётганини таъкидлайди.
“Бугун сиз ижтимоий мавқеингиз, оиладаги қашшоқлигингиз ёки отасизлигингиз туфайли зўравонлик объектига айланишингиз мумкин. Ўтган йилларда мавжуд бўлган безориликнинг яна бир кенг тарқалган кўриниши – “раҳбар” ўз атрофига тенгдошларини тўплаши ва “қоидаларига” бўйсунмайдиган синфдошига “зўравонлик қилиши”дир”, – деди у.
Психолог Фируза Мирзоева Тожикистондаги хавотирли кибербуллинг ҳолатларига эътибор қаратади. Унинг сўзларига кўра, бошқа босим турларидан фарқли ўлароқ, кибербуллинг 24 соатлик таъсир қилиш усули ҳисобланади. Ижтимоий тармоқларда ўсмирларни қўрқитиш ҳолатлари кўпайиб бормоқда, қизлар эса бир-бирини энг кўп ҳақорат қилмоқда.
Қонунлар ва қўлланмалар
Тожикистонда болалар ҳуқуқларини зўравонликдан ҳимоя қилишга қаратилган бир қанча қонун ҳужжатлари қабул қилинган. Булар “Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”, “Ота-оналарнинг болаларга таълим ва тарбия беришда масъулияти тўғрисида”, “Оиладаги зўравонликнинг профилактикаси тўғрисида”ги қонунлардир. Бундан ташқари, Фуқаролик эркинликлари идораси Тожикистон Таълим ва фан вазирлиги билан биргаликда таълим муассасалари маъмурияти, синф ўқитувчилари ва раҳбарлари учун буллинг ва кибербуллингнинг олдини олиш бўйича услубий қўлланмани ишлаб чиқди.
Ўзбекистонда болаларга нисбатан зўравонлик ҳолатлари 20 фоизга ошди
Ўзбекистон Президенти ҳузуридаги Миллий ижтимоий ҳимоя агентлиги директори Мансурбек Полвонзоданинг айтишича, мамлакатда болаларга нисбатан зўравонлик ҳолатлари кўпайиб бормоқда. Агар 2021 йилда болаларга қарши 1831 та жиноят қайд этилган бўлса, 2022 йилда бу кўрсаткич 20 фоизга ошиб, бу даврда боланинг жинсий эркинлигига қарши жиноятлар сони 334 тадан 395 тага (+18 фоиз) ошди. Бу жиноятларнинг аксарияти Фарғона, Самарқанд, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳрида қайд этилган.
ЮНИСЕФнинг кўп индикаторли сўрови натижалари шуни кўрсатдики, Ўзбекистонда 1 ёшдан 14 ёшгача бўлган болаларнинг учдан икки қисми (62 фоиз) зўравонлик билан тарбиялаш усулларига, уларнинг 29 фоизи жисмоний жазога дучор бўлган. Шу билан бирга, 11% болаларнинг оналари ёки васийлари болага жисмоний жазо қўлланилиши керак деган фикрни билдиришди. 15-19 ёшли қизларнинг 33 фоизи эр хотинини калтаклашга ҳақли деган фикрда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Ижтимоий ҳимоя агентлиги директорининг биринчи ўринбосари Шаҳноза Мирзиёева 2023 йилнинг 9 ойи давомида Ўзбекистонда вояга етмаганларга нисбатан 1240 та зўравонлик ҳолатлари қайд этилгани, шундан 417 таси жинсий зўравонликдан, 22 нафар болалар эса зўравонликдан ҳалок бўлганини маълум қилди.
“Интернетга кириш кучайган сари, болаларни зўравонлик кибербуллинг ва онлайн жинсий эксплуатация каби янги шаклларга эга бўлиб, бу "қўрқинчли ва кўпинча ҳаётни ўзгартирувчи оқибатларга олиб келади", – деди у.
Болалар учун ҳимоя ордери
Ўзбекистон Президенти 14 ноябрь куни зўравонликнинг олдини олиш ва ундан жабр кўрган болалар билан ишлаш тизимини яратишга қаратилган “Болаларни зўравонликнинг барча шаклларидан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунни имзолади. Қонун 2025 йил 15 майдан кучга киради. У болаларни зўравонликнинг барча шаклларидан ҳимоя қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солади. Шундай қилиб, қонунга кўра, зўравонлик қурбони тегишли ваколатли органларга ёки судга мурожаат қилиши, шунингдек, махсус марказларда ёки бепул телефон линияси орқали бепул юридик, иқтисодий, ижтимоий, психологик, тиббий ва бошқа ёрдам олиши мумкин.
Шунингдек, биринчи марта зўравонликдан жабр кўрган болалар учун ҳимоя ордерини бериш тартиби жорий этилмоқда. Зўравонликдан жабрланган шахсни давлат томонидан ҳимоя қилишни назарда тутувчи ушбу ҳужжат ички ишлар органлари томонидан 30 кунгача муддатга берилади ва ваколатли давлат органи иштирокида жабрланувчига топширилади. Агар таҳдид ҳалигача бартараф этилмаган бўлса, ҳимоя ордерининг амал қилиш муддати жабрланувчининг ёки унинг қонуний вакилининг илтимосига биноан жиноят ишлари бўйича суд томонидан бир йилгача узайтирилиши мумкин. Қонунда жабрланувчига етказилган моддий зарарни қоплаш ва маънавий зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқи белгиланган.
Болаларнинг ҳаёти ва соғлиғини ҳимоя қилиш, уларга ғамхўрлик қилиш, шафқатсизлик ва зўравонлик, инсон қадр-қимматини камситувчи, жиноят содир этишга чақирувчи маълумотлардан ҳимоя қилишга мажбур бўлган ота-оналарнинг масъулияти ҳам оширилди. Шу билан бирга, болаларга нисбатан бепарво, шафқатсиз, қўпол, қадр-қимматини камситувчи муомала, ҳақорат ёки эксплуатация қилиш тақиқланади.
Умуман олганда, зўравонлик муаммоси вақт ўтиши билан ўз-ўзидан йўқолмаслигини ҳисобга олиш керак. Бу ҳақда очиқ гапириш, давлат даражасида чора-тадбирлар кўриш, шунингдек, таълим муассасаларидаги муҳит зўравонликдан ҳоли бўлгунга қадар мактабларда ҳар томонлама ва тизимли профилактика ишларини олиб бориш зарур.
