Ёшлардан тортиб фахрийларгача: МДҲ мамлакатларида ким арзон уй-жойларга эга бўлиши мумкин
ASTANA. Kazinform - Кўплаб МДҲ мамлакатлари фуқароларга уй-жой шароитларини яхшилашга ёрдам бериш механизмларини, жумладан, субсидия дастурлари, имтиёзли ипотека кредитлари ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш чораларини кенгайтирмоқда. Kazinform мухбири мавжуд воситалар ҳақида хабар беради. Арзон уй-жойлар асосий ижтимоий ва иқтисодий масала бўлиб қолмоқда. Ҳукуматлар фуқароларга имтиёзли шартларда ўз уйларини сотиб олиш имконини бериш учун турли хил қўллаб-қувватлаш дастурларини амалга оширяпти.
МДҲ мамлакатларида арзон уй-жойлар билан таъминлашга ёндашув ўзининг мақсади жиҳатидан ўхшаш: кам таъминланган шахсларни, ёш оилаларни ва ижтимоий заиф гуруҳларни қўллаб-қувватлаш. Бироқ, давлат дастурларини амалга ошириш шакллари ва уларга мувофиқлик талаблари ҳар хил.
Қозоғистонда
Қозоғистонда фуқароларга имтиёзли шартларда ўз уйларини сотиб олишга ёрдам берадиган бир нечта давлат дастурлари мавжуд. Уларнинг асосийлари "2-10-20" ва "5-10-20" дастурлари. Ушбу дастурлар мос равишда 2% ва 5% фоиз ставкаларини, 10% бошланғич тўловни ва 20 йилгача кредит муддатини таклиф қилади. "2-10-20" дастури ижтимоий заиф гуруҳлар: ногиронлар, етимлар, кўп болали оилалар ва ногирон болаларни тарбиялаётган ота-оналар учун мўлжалланган. Бошқа барча ариза берувчилар "5-10-20" дастурида иштирок этишлари мумкин.
"Отау" ва "Наурыз" ипотека дастурлари ҳам машҳурлигича қоляпти. Улар уй сотиб олиш ёки таъмирлаш учун 19 йилгача бўлган муддатга кредитлар таклиф қиладилар. Дастлабки тўлов 10-20% ни ташкил этади, кредитнинг максимал миқдори эса Алмати ва Астана аҳолиси учун 36 миллион тенге ва бошқа минтақалар учун 30 миллион тенгени ташкил этади. Муайян ижтимоий тоифалар учун фоиз ставкаси 7% гача, қисман тўлангандан сўнг эса 3,5-5% гача туширилиши мумкин.
2025 йилда янги дастурлар — «Ұмай» ва "Яшил ипотека" — ишга туширилди. «Ұмай» аёллар учун мўлжалланган ва камида 15% бошланғич тўловни талаб қилади. "Яшил ипотека" энергия тежамкор уй-жой сотиб олишни қўллаб-қувватлайди: бошланғич тўлов 20-50% ни ташкил этади, кредит муддати эса 25 йилгача. Аризаларни Otbasybank.kz портали орқали ёки банк филиалларида онлайн топшириш мумкин.
Ўзбекистонда
Ўзбекистон фуқароларга уй-жой шароитларини яхшилашга ёрдам беришга қаратилган давлат томонидан молиялаштириладиган ипотека субсидиялари дастурини амалга оширмоқда. Давлат кредит бўйича бошланғич тўловни ёки фоиз ставкаларини қисман қоплайди, бу эса даромади чекланган оилалар учун уй-жойга эгалик қилишни янада қулайроқ қилади. Давлат идоралари дастурнинг амалга оширилишини кузатиб боради, бу эса ёрдамга чинакам муҳтожларга етиб боришини таъминлайди.
Субсидиялар уйсиз оилалар, 30 ёшгача бўлган ёш оилалар, ижтимоий ходимлар, қийин аҳволдаги аёллар, қайтган меҳнат муҳожирлари ва ногиронлар учун мавжуд. Ҳукумат икки хил ёрдам кўрсатади: бошланғич тўловнинг бир қисмини қоплайди ва ипотека фоиз ставкаларини пасайтиради. Бу уй-жойни ҳатто нисбатан паст даромадли одамлар учун ҳам арзон қилади.
my.gov.uz портали орқали ёки давлат хизмат кўрсатиш марказларида онлайн тарзда ариза топшириши мумкин.
Россияда
Россияда 2030 йил охиригача бешта асосий имтиёзли ипотека дастурлари амал қилади. Уларнинг ҳар бири давлатнинг стратегик устуворликларини – оилалар ва IT-мутахассисларни қўллаб-қувватлашдан тортиб, Узоқ Шарқ, Арктика ва қишлоқ ҳудудларини ривожлантиришгача бўлган устувор йўналишларини акс эттиради. Оилавий ипотека олти ёшгача бўлган ёки ногирон болалари бўлган оилалар учун 6% дан бошланадиган ставкаларни таклиф қилади, шунингдек, оналик капиталидан фойдаланишга имкон беради, бу эса ёш оилалар учун бирламчи ва иккиламчи бозорларда уй-жойларни арзонроқ қилади.
IТ-ипотекалари саноат мутахассисларини 9 миллион рублгача кредитлар бериш орқали қўллаб-қувватлайди, технология секторини ривожлантиришни ва асосий компанияларда ходимларни сақлаб қолишни рағбатлантиради. 2% ставкали Узоқ Шарқ ва Арктика ипотекалари стратегик муҳим минтақаларда кўчиб ўтишни ва иш билан таъминлашни рағбатлантиради. 3% лик қишлоқ ипотекалари кичик шаҳарлар ва қишлоқ жойлари аҳолисига қаратилган бўлиб, қишлоқ хўжалиги секторида, ижтимоий секторда ва маҳаллий бошқарувда бандликни қўллаб-қувватлайди.
Ҳарбий ипотека кредитлари ҳарбий хизматчининг хизмат давомидаги кредит тўловларини тўлиқ қоплашни таъминлайди ва даромади, ёши ёки оилавий ҳолатидан қатъи назар, бутун мамлакат бўйлаб мавжуд. Барча дастурлар инфляциядан паст ставкаларни таклиф қилади ва 2030 йилгача демографик ўсишни, минтақавий ривожланишни рағбатлантириш ва асосий иқтисодий тармоқларни қўллаб-қувватлашнинг муҳим ижтимоий сиёсат воситаси бўлиб қолмоқда.
Озарбайжонда
Озарбайжонда фуқаролар давлат дастурлари орқали уй-жой шароитларини яхшилашлари мумкин, уларнинг асосий воситаси Ипотека ва кредит кафолати жамғармаси томонидан таклиф қилинадиган имтиёзли ипотека дастуридир. 2006 йилдан бери жамғарма 3,4 миллиард манатдан (тахминан 2 миллиард доллар) ортиқ кредитлар берди, уларнинг катта қисми имтиёзли кредитлардир. Шу туфайли кўплаб ёш оилаларни ўз ичига олган 53 мингдан ортиқ оила уй-жой олди.
Имтиёзли ипотека кредитлари давлат дастурларида иштирок этувчи фуқаролар, жумладан, ёш оилалар ва қонун билан белгиланган ижтимоий тоифалар учун мавжуд. Кредитнинг максимал миқдори 100 минг манат (деярли 60 000 доллар), муддати 30 йилгача ва дастлабки тўлов 10% дан бошланади. Фоиз ставкаси 4% миқдорида белгиланган, бироқ ҳукумат кафолати билан уни 3,7% гача тушириш мумкин, бу эса барқарор даромадга эга шахслар учун ипотека кредитларини янада қулайроқ қилади.
Жамғарма шунингдек, давлат кафолатлари, фоиз ставкалари субсидиялари ва қарз олувчиларга молиявий юкни камайтириш механизмлари каби қўшимча ёрдам чораларини тақдим этади.
Арманистонда
Арманистонда уй-жойларнинг арзонлигини ошириш ва ижтимоий заиф гуруҳларни қўллаб-қувватлашга қаратилган кенг қамровли давлат дастурлари мавжуд. Ёш оилалар, ҳарбий хизматчилар, кўчирилган шахслар ва чегара қишлоқлари аҳолисига ёрдам кўрсатилади. Тижорат банклари ушбу ташаббусларда фаол иштирок этади ва давлат фоиз ставкаларини субсидиялайди, дастлабки тўловларни қоплайди ва даромад солиғини қайтаради. Натижада, кўплаб тоифалар учун ипотека ставкалари йилига 0-5% гача пасайтирилди.
Муҳим ташаббуслардан бири 2010 йилдан бери амалда бўлган "Ёш оилалар учун арзон уй-жой" дастуридир. У янги биноларда уй-жой сотиб олиш учун пасайтирилган фоиз ставкалари ва солиқ имтиёзлари билан 30 йилгача бўлган муддатга ипотека кредитларини тақдим этади. Ҳарбий хизматчилар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари ипотека кредитларини деярли фоизсиз қиладиган қўшимча ёрдам чораларини оладилар.
Кўчиб келганлар ва чегарадош ҳудудлар аҳолиси учун махсус шартлар мавжуд. Кўчиб келганлар фоизсиз ва дастлабки тўловсиз уй-жой сертификатларини олишлари мумкин, чегарадош қишлоқлардаги оилалар эса қўшимча минтақавий имтиёзлар билан нол фоиз ставкаси билан уй-жой қуриш учун 21 миллион драмгача (тахминан 55 000 доллар) олишлари мумкин. Энергия тежамкор таъмирлаш дастури ҳам мавжуд бўлиб, у уйни модернизация қилиш ва уй хўжаликлари харажатларини камайтириш имконини беради.
Беларусда
Беларусь уй-жой қурилишини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини янгилади, бу учта асосий ёрдам турини бирлаштиради: имтиёзли кредитлар, бир марталик субсидиялар ва кредитларни тўлашда давлат томонидан ёрдам. Ушбу дастурларга тахминан йигирма тоифадаги фуқаролар, жумладан, ёш ва кўп болали оилалар, уларнинг баъзилари устувор асосда ёрдам оладилар.
Қўллаб-қувватлаш турар-жой биноларини қуриш ва таъмирлашга, шунингдек, янги ва мавжуд бозорларда, асосан кичик шаҳарларда уй-жой сотиб олишга қўлланилади. Кредитлар бўйича фоиз ставкалари 1% дан 5% гача, айрим тоифалар учун кредит муддати 40 йилгача, баъзи ҳолларда эса дастлабки тўлов талаб қилинмайди.
Ҳарбий хизматчилар ва устувор ҳудудларда уй-жой қураётган фуқаролар учун махсус шарт-шароитлар мавжуд: улар у ерда камида ўн йил яшаб, ишлаган бўлиши керак.
Уй-жой қуриш ва фойдаланишга топшириш тартиблари соддалаштирилди, бу бюрократик юкларни камайтирди ва хавфсизлик ва техник стандартларга риоя қилинишини таъминлади. Ушбу тизим болали оилалар, ҳарбий хизматчилар ва бошқа ижтимоий аҳамиятга эга гуруҳлар учун уй-жойларни арзонроқ қилади.
Қирғизистонда
Қирғизистон фуқароларнинг уй-жой шароитларини яхшилашга қаратилган "Менинг уйим – 2024–2030" давлат ипотека дастурини амалга оширмоқда. Иштирокчилар 18 ёш ва ундан катта бўлиши, камида икки йиллик иш ёки тадбиркорлик тажрибасига эга бўлиши, ўз уйига эга бўлмаслиги ва сўнгги уч йил ичида ҳеч қандай кўчмас мулк битимларини амалга оширмаган бўлиши керак. Ариза беришда қарз олувчининг тўлов қобилияти ҳисобга олинади.
Дастур уч хил ипотека кредитларини таклиф этади: ижтимоий ва имтиёзли - йилига 4% ставка билан, 25 йилгача муддатга ва дастлабки тўловсиз - шунингдек, 20% дан бошлаб дастлабки тўлов билан 8% лик арзон ипотека кредити.
Ижтимоий ипотека кредитлари кўп болали оилалар, ногиронлар, васийлар, бевалар ва қишлоқ жойлардаги ёш мутахассисларга қаратилган. Имтиёзли ипотека кредитлари давлат хизматчилари ва давлат сектори ходимлари учун мўлжалланган. Арзон ипотека кредитлари стандарт шартлар асосида уй-жой сотиб олувчи жисмоний шахслар учун мўлжалланган.
Аризалар Давлат уй-жой инспекцияси портали орқали онлайн қабул қилинади ва бир неча кун ичида кўриб чиқилади. Даромадларни текшириш “Тундук” тизими орқали амалга оширилади ва бунда давлат хизматчилари учун қўшимча солиқ имтиёзлари мавжуд.
Тожикистонда
Тожикистонда ҳукумат ижтимоий уй-жой тизими орқали уй-жойга муҳтож фуқароларни қўллаб-қувватлайди. Ушбу уй-жой мулкдорлик учун эмас, балки фойдаланиш учун берилади ва расман уй-жойга муҳтож деб тан олинган ва маълум бир ҳудудда доимий яшовчи ёки ишлайдиганлар учун мўлжалланган. Ажратилган квартираларнинг ҳажми маҳаллий ҳокимият органлари томонидан белгиланади, лекин ҳар бир киши учун 12 квадрат метрдан кам бўлмаслиги керак. Уй-жой олиш учун навбат рўйхати яшаш жойи ёки иш жойига қараб тузилади ва топширилган аризалар бир ой ичида кўриб чиқилади.
Фуқароларнинг айрим тоифалари устуворликсиз ижтимоий уй-жой олиш ҳуқуқига эга. Буларга фахрийлар, етимлар, ногирон болали оилалар, уч ёки ундан ортиқ болали оналар, табиий офатлардан жабрланганлар, шунингдек, ҳарбий хизматчилар ва уларнинг оила аъзолари киради.
Турар-жойни жойлаштириш жараёнида қулайлик ва хавфсизлик талаблари ҳисобга олинади. Хусусан, етти ёшдан ошган турли жинсдаги шахслар, турмуш ўртоқлар бир хонада жойлаштирилмайди ва ногиронлиги бўлган фуқароларга пастки қаватларда ёки лифт билан жиҳозланган биноларда квартиралар берилади.
Ижтимоий ижара шартномаси турар-жойдан номаълум муддатга фойдаланиш ҳуқуқини кафолатлайди ва агар бино бузиб ташланса ёки хавфли деб эълон қилинса, фуқароларга янги уй-жой берилади.
Молдовада
Молдовада фуқароларга қисман давлат кафолати орқали биринчи уйларини олишга ёрдам беришга қаратилган "Биринчи уй" деб номланган давлат дастури мавжуд. Дастур банклар учун молиявий хавфларни камайтиради ва имтиёзли ставкалар, соддалаштирилган ариза бериш жараёнлари ва минимал маъмурий талаблар орқали ипотека кредитларини янада қулайроқ қилади. Кўпгина аризалар расмий портал орқали онлайн тарзда топширилади.
Дастур учта йўналишда амалга оширилади. "Биринчи уй 1" сўнгги бир йил ичида ўз уйига эга бўлмаган 18-45 ёшдаги фуқаролар учун мўлжалланган. У 25 йилгача кредит муддати, 10% бошланғич тўлов ва кредит миқдорининг 50% гача давлат кафолатини таклиф қилади. "Биринчи уй 2" давлат хизматчиларини фаол хизматни давом эттириш шарти билан кредит миқдорининг 50% гача компенсация бериш орқали қўллаб-қувватлайди. "Биринчи уй 3" болали оилаларга қаратилган: давлат болалар сонига қараб кредит миқдорининг 10% дан 100% гача қисмини қоплайди ва оила фақат фоизларни тўлайди.
Шундай қилиб, МДҲ бўйлаб муҳтожлар ва ёшлар фаол қўллаб-қувватланади, бироқ ёндашувлар мамлакатлар бўйича турлича: Қозоғистон ва Россия паст фоиз ставкалари ва узоқ муддатли кредит муддатларига, Озарбайжон ва Арманистон тўғридан-тўғри субсидиялар ва солиқ имтиёзларига, Беларусь ва Тожикистон ижтимоий уй-жой ва жамғарма тизимларига, Ўзбекистон ва Молдова эса кредитларни компенсация қилишга эътибор қаратмоқда. Бироқ мақсад бир хил: одамларга ўз уйларига эга бўлиш имкониятини бериш ва ижтимоий барқарорликни мустаҳкамлаш.
Муаллиф: Серикбол Қошмағанбетов
