Яшил кредитга устуворлик: Қозоғистон барқарор ривожланиш учун 610 миллиард долларни қаердан олади
Жорий йилнинг март ойи охирида Қозоғистонда барқарор молия бозори ҳажми 227,8 миллиард тенгени ташкил этди. Мамлакатнинг 2060 йилга бориб углерод нейтраллигига эришиши учун эса 610 миллиард доллар сармоя керак. “Яшил” кредитлар мамлакат иқтисодиётини юксалтира оладими ва бугунги кунда Қозоғистонда барқарор молия бозори қандай ривожланмоқда? Бу ҳақда Каzinform мухбирининг материалида ўқинг.
Барқарор ривожланишни молиялаштиришнинг зарурий шарти
Охирги 100 йил ичида бутун сайёрада ҳарорат 0,5-4 даражага (ўртача 0,9℃) ошди. Қуйидаги харитадаги тўқ қизил доғлар 2060 йилда чўлланиш прогнозини кўрсатади.
Глобал исишнинг асосий сабаби иссиқхона газларининг чиқарилишидир.
Ҳароратнинг ошиши туфайли табиий офатлар юзага келди ва глобал оқибатларга олиб келди. Афсуски, улар доимий равишда ўсиб бормоқда.
Европа Комиссияси маълумотларига кўра, 2007 йилдан 2017 йилга қадар ноқулай об-ҳаводан глобал йўқотишлар 86 фоизга ошган ва биргина 2017 йилнинг ўзида 100 миллиард долларга етган.
Дунё мамлакатлари глобал иқлим ўзгаришига қарши курашда бирлашган
Бу ҳолат қайтарилмас жараёнларга олиб келишини англаган ҳолда 190 давлат Париж битимини имзолади. Шундай қилиб, мамлакатлар глобал ҳароратнинг саноатдан олдинги даражадан (1850-1900) 2°C гача ўсишини чеклашни мақсад қилган, шунингдек, ҳароратнинг 1,5°С гача кўтарилишини чеклаш учун ҳаракат қилишган.
Париж битимини имзолаган давлатлар эмиссияларни камайтириш ва иқлим ўзгаришига мослашиш бўйича ҳаракат режаларини ишлаб чиқишлари ва уларни ҳар 5 йилда янгилашлари шарт. Улар Миллий белгиланган ҳиссаларни (ОНУВ) тўлашга рози бўлишди ва 186 мамлакат ўз бадалларини аниқлади.
137 давлат эса углерод нейтраллигига эришиш мақсадини эълон қилди. Углерод нейтраллиги антропоген эмиссия ва иссиқхона газлари эмиссияси ўртасидаги мувозанатга эришиш орқали глобал исишни 2°C (1,5°C) гача чеклаш мақсади билан жорий асрнинг иккинчи ярмида нол карбонат ангидрид чиқиндиларига эришишга қаратилган.
Атроф-муҳитни сақламасдан олдинга силжиш мумкин эмас
Шу билан бирга, мамлакатлар атроф-муҳит ва ресурслар сақланиб қолган тақдирдагина тараққиётга эришиш мумкинлигини англаб етди. Бу барқарор ривожланиш деб аталади. У учта тамойилга асосланади: экологик жавобгарлик (Environment), ижтимоий масъулият (Social) ва самарали корпоратив бошқарув тизими (Governance), яъни ESG.
Атроф-муҳитга ижобий таъсир кўрсатадиган лойиҳалар (яшил облигациялар), муайян ижтимоий гуруҳлар (ижтимоий облигациялар) ва атроф-муҳитга ижобий таъсир кўрсатадиган маҳсулотлар, алоҳида ижтимоий гуруҳлар (барқарор ривожланиш облигациялари)ни ўз ичига олган ESG молиялаштириш концепцияси аниқланди.
Облигациялар – уларни чиқарган субъект (қарз олувчи, эмитент) эгасидан маълум миқдорда қарз олганлигини тасдиқловчи ва уни белгиланган муддатда қайтариш, шунингдек, купон (фоиз) тўлаш мажбуриятини олган қарз қимматли қоғозлари.
Масалан, яшил облигациялар янги ёки мавжуд "яшил" (экологик) лойиҳаларни тўлиқ ёки бир қисмини молиялаштириш учун фойдаланиладиган бурч воситаларидир.
Шуни таъкидлаш керакки, ESGни молиялаштириш билан бир қаторда ESG инвестициялаш тушунчаси пайдо бўлди. Бу инвесторлар атроф-муҳит ва жамиятга ижобий таъсир кўрсатадиган компанияларни қўллаб-қувватлаш ва инвестиция жараёнида ижтимоий, экологик ва бошқарув хатарларини баҳолаш мажбуриятини олган ижтимоий масъулиятли инвестиция шаклидир.
Шу билан бирга, иккинчи фикрни олиш ёки лойиҳанинг доимий лойиҳалар мезонларига мувофиқлигини текшириш шаклидаги баҳолаш халқаро стандартларга, миллий ва минтақавий таксономияларга (таксономия – тизимлаштириш, таснифлаш) мувофиқ амалга оширилиши керак. Дунёда бундай баҳо берувчи бир нечта ташкилотлар мавжуд.
Қозоғистонда шундай ташкилот бор. Бу фақат Астана халқаро молия марказининг (АХММ) "Яшил молия маркази". У Халқаро капитал бозорлари ассоциацияси ICMA томонидан тан олинган ва Climate Bonds Initiative (CBI) томонидан аккредитация қилинган. Бугунги кунда АХММнинг Яшил молия маркази яшил лойиҳаларни илгари суришда етакчилик қилмоқда. Қозоғистонда чиқарилган яшил облигациялар ва кредитларнинг 60 фоизи АХММ Яшил молиялаштириш маркази томонидан баҳоланган. Бундан ташқари, “Яшил молия маркази” консалтинг ёрдам беради ва лойиҳаларга ҳамроҳлик қилади.
Ташқи баҳолашни олиш лойиҳанинг ўз портфеллари учун ESG облигацияларини қидираётган тематик инвесторлар томонидан молиялаштирилиш имкониятларини оширади. Ташқи баҳоланган лойиҳалар учун кредитлар яшил кредитлар деб аталади.
Қозоғистонда барқарор молия бозори қандай ривожланмоқда?
Турли мамлакатлар ҳукуматлари ўзларининг узоқ муддатли ривожланиш стратегияларига барқарор ривожланиш тамойилларини киритадилар ва Қозоғистон ҳам бундан мустасно эмас. Шундай қилиб, 2013 йилда мамлакатда атроф-муҳит сифати ва аҳолининг ҳаёт сифатини яхшилашга асос солинди ва яшил иқтисодиётга ўтиш концепцияси қабул қилинди. Концепцияга кўра, яшил иқтисодиётга ўтиш учун зарур бўлган сармоя миқдори ҳар йили ЯИМнинг қарийб 1 фоизини ташкил этади, бу йилига 3-4 миллиард долларга тенг.
Қозоғистон ҳам бошқа давлатлар қатори 2060 йилгача углерод нейтраллигига эришиш ниятини эълон қилди. Углерод нейтраллиги стратегиясига кўра, Қозоғистонда кам углеродли ривожланиш ва углерод нейтраллигига эришишга йўналтирилган соф инвестициялар 610 миллиард долларга баҳоланмоқда, бироқ тўғридан-тўғри давлат инвестициялари умумий инвестицияларнинг атиги 3,8 фоизини ташкил этади – бу жуда кичик улуш. Инвестицияларнинг ярмидан кўпи ёки 386,3 миллиард доллари ресурс секторидан иқтисодиётнинг яшил секторларига йўналтирилади. Яна 223,7 миллиард доллар янги инвестиция ресурсларини талаб қилади.
Барқарор молиявий ривожланиш доирасида мамлакат яшил молия бозорини шакллантиришни ўз зиммасига олади. Бугунги кунда Қозоғистонда яшил молиялаштириш механизмлари шакллантирилган, бозор фаолияти ва ривожланиши учун норматив-ҳуқуқий база яратилган.
"Яшил молия" тушунчаси Қозоғистон Республикасининг янги Экологик кодекси ва Тадбиркорлик кодексида ўрнатилган. Кичик ва ўрта бизнес соҳасида эмитентларни қонунчилик даражасида рағбатлантириш: яшил лойиҳаларни амалга ошириш учун кредитлар ставкасини ва яшил облигациялар бўйича купон ставкасини субсидиялаш, шунингдек, яшил облигациялар бўйича кафолатлар жорий этилди.
Шунингдек, 2021 йилда “Яшил таксономия” – мавжуд табиий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва атроф-муҳитга салбий таъсир даражасини пасайтиришга қаратилган яшил лойиҳалар тоифаларини таснифлашнинг ягона тизими қабул қилинди.
Қозоғистонда биринчи яшил кредитлар
АХММ маълумотларига кўра, Қозоғистонда барқарор молия бозори 2020 йилда ишга туширилган. Яшил кредитлаш бозори эса 2021 йил сентябрда, Евроосиё тараққиёт банки ва “Батис Транзит” АЖ ўртасида “Атирауда кўчаларни ёритиш тармоқлари” лойиҳасини молиялаштириш учун 3,6 миллиард тенгелик яшил кредит шартномаси имзоланганидан сўнг бошланди.
2024 йил март ойи охирида Қозоғистонда барқарор молия бозори, барча рўйхатга олинган яшил облигациялар, ижтимоий облигациялар ва ёрлиқли яшил кредитлар (ёрлиқли кредитлар - яшил кредитлаш LMA/LSTA соҳасида халқаро стандартларга мувофиқ берилган кредитлар) 277,8 млрд тенгени ташкил этди.
Қозоғистонда яшил облигациялар ва яшил кредитлар чиқаришдан тушган маблағлар асосан энергия самарадорлигини ошириш лойиҳаларига (кўчаларни ёритиш тармоқларини қуриш ва улардан фойдаланиш, электр тармоқларини реконструкция қилиш), шунингдек қайта тикланадиган энергия лойиҳалари ва бошқа аралаш яшил лойиҳаларга йўналтирилади.
Мақсадли кўрсаткичларга эришиш қатъий назоратга олинди
Қозоғистон Республикаси Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги молия секторини тартибга солишга ESG тамойилларини жорий этиш бўйича “Йўл харитаси”ни амалга оширишга киришди. “Йўл харитаси”га кўра, 2024 йилда молия институтларининг эълон қилинадиган йиллик ҳисоботлари, шу жумладан яшил кредитлар бўйича ҳисоботлар доирасида молия секторида мажбурий ESG ҳисоботини жорий этиш режалаштирилган.
АХММ экспертларининг фикрига кўра, банклардан яшил кредитлар ҳажми бўйича маълумотларнинг универсал тўпланиши яшил инвестицияларнинг умумий ҳажмини ва яшил лойиҳаларни рағбатлантириш чораларини яхшироқ баҳолашга ёрдам беради. Шу билан бирга, Яшил таксономия воситасидан банклардаги яшил кредитлар мониторинги учун ҳисобот тизимини яратиш учун фойдаланиш мумкин.
Бугунги кунда АХММ (Green equity)/яшил IPO (Green IPO) каби янги яшил маҳсулотларни ишлаб чиқиш устида ишламоқда. Марказ экспертларининг фикрича, бу яшил лойиҳаларга сармоя киритиш ва қозоғистонлик эмитентларга талаб яратишга сабаб бўлиши мумкин.
Мутахассисларнинг фикрича, молия бозорига кириб, давлатлар хусусий сектор ва инвесторларга барқарор ривожланиш ниятлари ҳақида кучли сигнал беради. Барқарор ривожланиш воситаларини чиқариш эса қўшимча инвестиция манбаларини жалб қилиш ва эмитентларни капитал бозорларидан фойдаланишни рағбатлантириш орқали ички бозорни ривожлантиришнинг яна бир катализатори бўлиши мумкин.
Айтганча, яқинда Жаҳон банки Ижрочи директорлар кенгаши мамлакатда барқарор ва адолатли иқтисодий ўсишни таъминлашга қаратилган қатор ислоҳотларнинг биринчи босқичини – Қозоғистондаги “яшил ва инклюзив иқтисодиётга” ўтишни қўллаб-қувватлаш бўйича 600 миллион долларлик операцияни маъқуллади.
Бу чора-тадбирлар ўз вақтида амалга оширилиб, зарур инвестициялар жалб этилса, мамлакат барқарор ривожланишни молиялаштириш, атроф-муҳитни асраш, углерод газидан холис давлатга айланиши шубҳасиз.
