Яшаш минимуми: Қозоғистон қашшоқликка қарши қандай курашади
Ўтган ой ҚР Миллий иқтисодиёт вазирлиги Қозоғистоннинг 2025-2029 йилларга мўлжалланган ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнозини эълон қилди. Ҳужжат мамлакатда қашшоқлик даражасини пасайтириш мақсадида ижтимоий стандартларни қайта кўриб чиқишни назарда тутади. Мақсадга ишонадиган бўлсак, 2029 йилда ўртача ойлик иш ҳақи 573 минг тенге, энг кам пенсия 82 минг тенге, энг кам яшаш даражаси эса 56 минг тенге атрофида бўлади. Бу ҳаракат қашшоқликни камайтиришга ёрдам берадими? Муаммони ҳал қилишнинг муқобил усули қандай? Kazinform агентлиги мухбири Ерсин Шамшадин муҳим саволга жавоб топишга ҳаракат қилди.
Аҳолининг 5,1 фоизи камбағал
Аввал мавзудан бошлайлик. 2024 йилда энг кам иш ҳақи 85 минг тенге, энг кам пенсия 57 853 тенге, энг кам яшаш минимуми 43 407 тенге, ўртача иш ҳақи 403 251 тенге бўлди. Бу йилги вазирликнинг прогнозига деярли ўхшаш. Бироқ, айтилган рақам ҳақиқий вазиятда қандай натижа бериши аниқ эмас. Инфляция даражаси ва Ҳукумат режаси мос келмаслиги мумкин. Муаммо шу ерда. Бунинг сабаби, Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, хизматлар нархи 13,6 фоизга, ноозиқ-овқат товарлари 7,6 фоизга, озиқ-овқат 5,1 фоизга ошган.
Бундан ташқари, жорий йилнинг биринчи чорагида Қозоғистон фуқароларининг 4,6 фоизи энг кам яшаш даражасидан ҳам камроқ маош олаётгани хабар қилинган бўлса, иккинчи чоракда аҳолининг 5,1 фоизи кам таъминлангани маълум бўлди. Айниқса, Туркистон, Манғистау, Жетису, Абай, Жамбил вилоятларида аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламлари кўп. Бу ерда қашшоқлик даражаси 5-7 фоиз атрофида. Жаҳон банки тадқиқотига кўра, қозоғистонликларнинг 14,6 фоизи, бошқача айтганда, 2,9 миллион киши камбағал. Бу ички статистикадаги 5,1 фоиз кўрсаткичдан қарийб 3 баробар кўпдир. Нега? Мутахассисларнинг таъкидлашича, давлат қашшоқлик даражасини аниқлашда сўров усулини қўллайди. Буни миллий статистика маълумотларидан кўриш қийин эмас: улар ҳар чоракда 12 мингга яқин хонадонда сўров ўтказиб, уларни умумий статистик маълумотларга бирлаштиради.
Шу муносабат билан жамоатчилик фаолларининг фикрича, давлат қашшоқликка қарши курашда тенге курси ва халқаро стандартлар каби бир қанча омилларни ҳисобга олмайди. Иқтисодчи Ануар Нуртазин фикрича, нефть бозори ҳам қашшоқликка қарши кураш режаси самарасизлигини кўрсатиши мумкин.
“Ижтимоий соҳада беш йиллик режани амалга ошириш қийин. Бунинг сабаби шундаки, иқтисодиётимиз хомашё савдоси ва унинг нарх сиёсатига боғлиқ. Ижтимоий тўловлар индикатори эркин бозор йўналишига таянганлиги сабабли, уни кузатиш осон эмас. Масалан, Қозоғистонда бозор нархи нефть нархи ва Халқаро валюта жамғармаси фаолиятига қараб ўзгариб туради. Ҳозирда Яқин Шарқдаги вазият нефть нархини барқарор даражада ушлаб туришга тўсқинлик қилмоқда ва ХВФ (Халқаро валюта фонди – таҳр.) ўзининг қулай позициясини кучайтирмоқда. Шунинг учун тўловларни ошириш муаммони ҳал қилмайди, мустақил иқтисодиётни яратиш ягона оптимал йўл бўлади. Шу муаммо туфайли Президент Ҳукуматга макроиқтисодиётни ривожлантириш бўйича топшириқ берди”, – дейди эксперт.
Шунингдек, қашшоқлик чегарасини белгилашда халқаро меъёрлар ҳисобга олинмаганлиги кўп айтилади. Эндиликда мамлакатда камбағаллик чегараси энг кам яшаш минимумининг 70 фоизига, яъни 30 385 тенгега тенг. Бу глобал ташкилотлар томонидан белгиланган кўрсаткичдан анча паст. Масалан, Жаҳон банки ойлик даромади 205,5 доллардан (тахминан 100 минг тенге) кам бўлган шахсни қашшоқлик чегарасида деб тан олади, БМТ эса ойлик даромади 150 доллардан (тахминан 73 минг тенге) кам бўлганларни қашшоқлик чегарасида деб атайди. Қозоғистонда 30 385 тенге юқоридаги кўрсаткичнинг ярмидан ҳам камроқдир.
Бугунги кунда ҳар бешинчи қозоғистонлик давлатдан ижтимоий ёрдам олади. Шу боис ижтимоий ёрдам учун қашшоқлик чегарасини турмуш даражаси бўйича эмас, балки ўртача даромад бўйича белгилаш масаласи вақти-вақти билан кўтарилади. Бунинг сабаби шундаки, кўрсатилган даромад миқдори одамларнинг ўртача даромадини ҳисоблаш учун энг мос воситадир. Шунингдек, у тўлов миқдорини оширишга имкон беради. Масалан, ўтган йили Қозоғистонда ўртача даромад 223 792 тенге бўлган бўлса, жорий йилда 285 677 тенгега етди. Бу амалиётдан Европа Иттифоқи ва Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти ҳам фойдаланади. Масъул вазирлик жамият талабини тушуниб, келгуси йилдан бошлаб мазкур тизимга ўтишни режалаштирган. Қашшоқлик чегараси ўртача даромаднинг неча фоизини ташкил этиши ҳозирча номаълум, аммо у бугунги даражадан анча юқори бўлиши аниқ.
Қашшоқликка қарши курашнинг кўплаб самарали усуллари мавжуд. Ануар Нуртазиннинг фикрича, аҳоли бандлигини тизимли йўлга қўйиш, тадбиркорлик дастурларини ошириш, солиқ имтиёзларини кўриб чиқиш, туман ва аҳоли пунктларига устувор аҳамият бериш муҳим. Олис туман ва қишлоқда иш ўринлари яратмасдан, ижтимоий соҳада олға силжиш қийин. Шу билан бирга, инфляцияга қарши монетар усулдан кўра таклиф иқтисодиётига асосланган кураш келажакка йўналтиришга ёрдам беради.
“Ўртача ойлик иш ҳақи ва энг кам пенсия миқдорини кўрсатилган даражага етказиш мумкин. Бироқ, расмийлар бир нечта омилларни ҳисобга олишлари мақсадга мувофиқдир. Биринчидан, тенге курсини тушиб кетмаслиги, иккинчидан, ўртача пенсия миқдори ўртача иш ҳақининг ярмига етиши керак. Аниқроқ айтганда, у 45-50 фоиз атрофида бўлиши керак. Бу миқдор халқнинг беташвиш ҳаёти учун муҳим. Бу қоидага амал қилмасак, пенсионерлар орасида қашшоқликни камайтириб бўлмайди”, – деди у.
Манзилли ижтимоий ёрдам (МИЁ) муаммо ечимими?
Қашшоқликни кучайтирадиган яна бир бўшлиқ бозор нархидир. Freedom Finance Global тадқиқотига кўра, қозоғистонликлар ҳар ой озиқ-овқат сотиб олишга ўртача 113 870 тенге сарфлайди. Демак, ижтимоий ёрдам кўмак бера олмайди. Агар даромаднинг катта қисми озиқ-овқат сотиб олишга сарфланса, рўзғор-чи?!
“Сўров натижаларига кўра, респондентларнинг 27,3 фоизи ойига 50 минг тенгегача, 25,9 фоизи ойига 75 минг тенгедан 100 минг тенгегача маблағ сарфлайди. Ҳар бешинчи респондент (17,2%) бу мақсадлар учун 100 дан 150 минг тенгегача, 12 фоизи 50 мингдан 75 минг тенгегача ажратади. Респондентларнинг атиги 10,4 фоизи маҳсулот сотиб олиш учун 150 дан 200 минг тенгегача, 7,2 фоизи эса 200 минг тенгедан ортиқ маблағ сарфлайди”, – дейди Freedom Finance Global эксперти Ансар Абуев.
Қозоғистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги маълумотларига кўра, жорий йилда 372 минг киши МИЁ олган. Эслатиб ўтамиз, бу мақсадда ғазнадан 60,5 миллиард тенге ажратилган бўлса, ўтган йили бу кўрсаткич 69,6 миллиард тенге эди. 2020 йилда - 936,2 минг киши, 2021 йилда - 990,5 минг киши, 2022 йилда - 728,7 минг киши, ўтган йили 598,4 минг қозоғистонлик давлат ёрдамини олган. Рақамлар катта кўринса-да, аҳоли жон бошига ҳисоблаганда жуда кам кўринади. МИЁ миқдори бор-йўғи 5538 тенге – энг кам яшаш даражасидан 8 баравар кам.
Умуман МИЁ олувчиларни тизимлаштириш мақсадида оиланинг рақамли картаси жорий этилди. Карта 24 та ахборот тизимидан маълумотларни тўплайди ва 5 тоифадаги фаровонликни белгилайди. Тизимда рўйхатдан ўтган фуқаролар маълумотларига эътибор қаратадиган бўлсак, уларнинг 33 фоизи энг кам яшаш минимумидан ҳам кам маош олади.
Ижтимоий ёрдам олиш учун ўз даромадини яшириш ҳолатлар мавжудлигини инкор эта олмаймиз. Фуқароларнинг реал даромадларини аниқлашда ҳам худди шундай тўсиқ бор. Маълумки, масъул идоралар ҳам ошкораликка чақиришган. Бироқ, натижа йўқ. Шу боис қозоғистонликларнинг реал даромадлари ҳақидаги маълумотлардаги бўшлиқ узоқ вақт давомида ҳал этилмаса керак.
Бироқ, бу позиция 2029 йилги мақсад бажарилмайди дегани эмас. Ануар Нуртазин фуқароларнинг даромадидан қатъи назар, ижтимоий тўловни ошириш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблайди. Бунинг сабаби шундаки, аҳоли ўртасидаги яширин даромад қарорга таъсир қилиш учун етарлича катта эмас.
“Мен яширин иқтисодиёт борлигига ишонмайман. Мамлакатнинг аксарият қисми рақамли тизимга ўтди. Савдо ва маиший пул ўтказмалари банк аризалари орқали амалга оширилади. Шундай экан, Давлат даромадлари қўмитасида ҳаммасини назорат қилиш имконияти мавжуд. Даромадни яшириш факти бўлса ҳам, унинг миқдори вазиятга таъсир қилмайди”, – деди иқтисодчи.
