Январь хронологияси: Воқеалар қандай ривожланди

ASTANА. Кazinform — 2022 йил январь воқеалари Қозоғистон тарихида янги бурилиш нуқтаси бўлди. Газ нархининг ошишига қаршилик бутун мамлакат бўйлаб бир неча минг киши иштирокидаги норозилик намойишларига айланган; баъзи тинч намойишлар тартибсизликларга айланди. Казинформ агентлиги воқеалар хронологиясини тузди.

Қозоғистон Республикаси Бош прокуратураси томонидан тузилган воқеалар хронологиясига кўра, 2022 йил 1 январь куни соат 17:20 да маҳаллий аҳоли Манғистау вилоятининг Жанаўзен шаҳридаги ҳокимлик биноси ёнида тўплана бошлаган. Йиғилишга сабаб ­— суюлтирилган газ нархининг кескин ошишига норозилик билдириш. Ишлаб чиқарувчилар электрон тижоратга ўтгани сабабли газ нархи икки баравар ошди. Ақтау, Жанаўзен ва Манғистау туманларида суюлтирилган газнинг ўртача чакана нархи литри учун 100-120 тангани ташкил қилди.

Шу куни соат 18:00да аҳоли суюлтирилган газ нархини пасайтириш талаби билан мамлакат раҳбариятига видеомурожаат ёзиб тарқатди.

2 январь куни намойишчилар сони юздан ошди, иштирокчилар эса ички автомобиль йўлларини тўсиб қўйишди.

3 январдан бошлаб норозилик намойишлари бошқа шаҳар ва вилоятларга ҳам тарқалди. Шу куни мамлакатнинг яна 7 та ҳудудида (Атирау, Ақтўбе вилоятлари, Астана, Алмати шаҳарлари, Ғарбий Қозоғистон, Алмати ва Шарқий Қозоғистон вилоятлари) Манғистау вилояти аҳолисини қўллаб-қувватлаш мақсадида тинч митинглар ўтказилди.

4 январь куни ҳам митинглар давом этиб, норозилик намойишлари ўтказилган ҳудудлар сони 11 тага етди. Иштирокчилар сони кескин ортиб, 37 минг кишига етди. Алмати ва Чимкент шаҳарларида қуролли ҳужумлар, тартибсизликлар, ўт қўйиш, жумладан, хизмат машиналарини ёқиб юборишга уринишлар содир бўлди.

Алматида 5 мингга яқин одам “Алмати Арена” спорт мажмуаси ёнида тўпланиб, шаҳар ҳокимлиги биноси томон йўл олди ва у ерда полиция ходимлари билан тўқнашди. Жами 6 нафар полиция машинаси ёқиб юборилган, Миллий гвардиянинг 5 нафар ҳарбийси ва 15 нафар полициячи жароҳатланган. Чимкентда 21 та полиция машинаси шикастланган.

Ўша кундан бошлаб ҳуқуқ-тартибот идоралари ўз ходимларига ва маъмурий биноларга қилинган ҳужумларни қайтариш учун ҳалокатли бўлмаган воситалардан фойдаланишни бошлади.

5 январь куни мамлакатнинг 11 ҳудудида тартибсизликлар ва биноларни эгаллашга уринишлар давом этди. Иштирокчилар сони 50 мингга етди. Кечаси террорчилар Алмати шаҳар ҳокимлиги биноси ва Алмати халқаро аэропортини эгаллаб олди. Алматидаги тартибсизликлар ва қуролли ҳужумларнинг умумий сони 20 мингдан ошди. Қизилўрда шаҳрида ҳужумчилар 9 та машинани ёқиб юборди ва бир ҳарбий хизматчини машина билан босиб ўлдирди. Номаълум гуруҳ ҳарбий хизматчилардан автомат ва иккита тўппончани тортиб олган.

Талдиқорғанда ҳужумчилар вилоят ҳокимлиги, полиция ва Миллий хавфсизлик қўмитаси департаменти биноларини эгаллаб олди.

Айни вақтда Ақтўбе, Атирау, Қизилўрда, Манғистау ва Жамбил вилоятларидаги ҳокимлик бинолари зўрлик билан тортиб олинди.

Фуқароларга таҳдид туфайли Қасим-Жомарт Тоқаев Алмати вилоятида фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисидаги фармонни имзолади. Масалан, Манғистау, Ақтўбе ва Атирау вилоятлари ва бошқа ҳудудларда фавқулодда ҳолат жорий қилинди, комендантлик соати жорий этилди.

Шу куни Президент фармони билан Ҳукумат тарқатиб юборилди. Бош вазир вазифасини вақтинчалик бажариш Алихан Асханули Смаилов зиммасига юкланди.

Шу билан бирга, Жанаўзен шаҳридаги газни қайта ишлаш заводи директори ва сиқилган газ бўйича электрон савдо майдончаси раҳбари қўлга олинган.

6 январь куни Давлат раҳбари Ҳукуматга бир қатор долзарб топшириқлар берди. Жумладан:

· Воқеа сабаблари ва айбдорларни аниқлаш, уларни жиноий ва маъмурий жавобгарликка тортиш учун Бош прокуратура, Ички ишлар вазирлиги, Миллий хавфсизлик қўмитаси ва бошқа ваколатли тузилмалар вакилларидан иборат махсус тергов гуруҳи тузиш.

· Қуролли Кучлар, Миллий хавфсизлик қўмитаси, Ички ишлар вазирлиги, Миллий гвардия ва бошқа қўриқлаш тузилмаларининг – жанговар шайлик ва техника воситаларини ошириш, ҳарбий хизматчиларни маънавий-ахлоқий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирларини амалга ошириш;

· Ҳудудлар ҳокимликларига — ҳалок бўлган полиция ва қуролли кучлар ходимларининг оилаларига тегишли моддий ёрдам кўрсатилишини таъминлаш;

· Рақамли ривожланиш, инновациялар ва аэрокосмик саноат ҳамда Ички ишлар вазирликларига — 1414 call-маркази асосида жиноий гуруҳлар қурбонлари ва бедарак йўқолган шахслар тўғрисидаги маълумотларни тақдим этиш бўйича тўғридан-тўғри линия ташкил этиш; Тартибсизликлар натижасида етказилган зарарни баҳолаш бўйича комиссиялар тузиш, вазият барқарорлашганидан сўнг Алмати ва бошқа ҳудудлардаги маъмурий бинолар, ижтимоий объектлар, уй-жойларни тиклаш ишларини бошлаш;

· Ҳокимларга – коммунал хизматлар, жамоат транспорти, ижтимоий инфратузилма объектлари фаолияти барқарорлигини таъминлаш;

· Алмати шаҳри ва бошқа ҳудудларда жиноий фаолиятдан жабрланган кичик ва ўрта бизнесни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирларини қабул қилиш;

· Миллий банк ва Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлигига – вазият барқарорлашганидан кейин иккинчи даражали банклар ва бошқа молия ташкилотларининг барқарор ва узлуксиз ишлашини таъминлаш;

· дипломатик ваколатхоналарни, шунингдек, хорижий инвестициялар ва хорижий компанияларнинг хўжалик юритувчи субъектларини ҳимоя қилиш чораларини кўриш;

· Қозоғистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги – икки томонлама ва кўп томонлама ҳамкорликнинг барча масалалари бўйича хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар ва бошқа шериклар билан мунтазам алоқаларни таъминлаш.

Шу куни Хавфсизлик Кенгаши мамлакатда аксилтеррор операциясини бошлашга қарор қилди. Операциядан кўзланган асосий мақсад миллий хавфсизликка таҳдидларни бартараф этиш, фуқароларнинг ҳаёти ва мулкини ҳимоя қилиш эди.

Фақат шу кундан бошлаб ҳуқуқ-тартибот идоралари ва қуролли кучлар террорчиларни йўқ қилиш учун ўқотар қуроллардан фойдаланишни бошлади.

Алматида террорчиларнинг Кўктўбе телеминораси ва Миллий хавфсизлик хизмати Чегара хизмати академиясини эгаллаб олишга уринишининг олди олинди. КХШТ Хавфсизлик Кенгаши қарори билан КХШТ коллектив кучларининг контингентлари чекланган муддатга Қозоғистонга юборилди. Тинчликпарвар кучларга фақат стратегик объектларни ҳимоя қилиш вазифаси юклатилди, улар терроризмга қарши операцияларда қатнашмадилар.

Ўша куни мамлакатнинг деярли барча ҳудудларида террорчилар томонидан қўлга киритилган ҳокимликлар, полиция бўлимлари, МХҚ бўлимлари ва бошқа бинолар миллий аксилтеррор операцияси кучлари назоратига ўтди.

7 январь куни фуқаролар иштирокидаги тинч норозилик намойишлари бир қанча ҳудудларда – Манғистау, Атирау, Ақтўбе, Қарағанди ва Шарқий Қозоғистон вилоятларида давом этди.

Шу куни Алматида назорат-ўтказиш пунктларида отишмалар, террорчиларнинг шифохоналарни эгаллашга уринишлари, дўконларни ўмариш ҳолатлари қайд этилган. Тараз ва Талдиқорған шаҳарларидаги ҳибсхоналарга ҳужумлар уюштирилди.

8 январдан бошлаб мамлакатда вазият аста-секин барқарорлаша бошлади. Алмати шаҳрида кўчалар ва стратегик объектларни тозалаш ишлари бошланди. Республиканинг барча ҳудудларида рухсат этилмаган йиғилишлар тўхтатилди.

10 январь куни Қозоғистонда бир қанча ҳудудларда содир бўлган ва кўплаб қурбонлар бўлган фожиали воқеалар муносабати билан Умумхалқ мотам куни эълон қилинди.

12 январь куни Давлат раҳбари Алматига келди ва шаҳар тезкор штабининг йиғилишида иштирок этди. Шунингдек, ҳалок бўлган полиция ходимлари ва ҳарбий хизматчиларнинг қариндошлари ва яқинлари билан учрашиб, ҳамдардлик билдирди, уларга мукофотлар топширди.

2022 йил 19 январдан Астана ва Алмати шаҳарлари ҳамда Алмати, Атирау, Жамбил, Қизилўрда ва Манғистау вилоятларида фавқулодда ҳолат бекор қилинди. 10 та ҳудудда фавқулодда ҳолат муддатидан аввал, 13-16 январь кунлари бекор қилинди.

Эслатиб ўтамиз, Президент январь ойида бўлиб ўтган норозилик намойишлари пайтида пойтахтдаги қароргоҳида бўлган ва маслаҳат берилганига қарамай, мамлакатни тарк этмаган. Бу ҳақда у кейинроқ россиялик журналист Андрей Кондрашовга берган суҳбатида айтди.

Парламентда махсус эшитувлар бўлиб ўтди, унда ҳуқуқ-тартибот идоралари раҳбарларининг январь воқеалари чоғида бир қатор ҳудудларда содир этилган жиноятларни тергов қилишнинг бориши тўғрисида маърузалари тингланди. Муҳокама онлайн тарзда ўтказилди, уни 100 дан ортиқ маҳаллий ва хорижий журналистлар кўрди ва хабар тарқатди. Парламент эшитувлари 2023 йил январь ойида яна ташкил этилди.

Январь воқеаларида 238 киши (Алматида — 151 киши, полиция ва ҳарбийлар — 19 киши) ҳалок бўлган, 3037 киши жароҳатланган. Тартибсизликлардан келиб чиққан иқтисодий йўқотишлар тахминан 3 миллиард АҚШ долларини ташкил этди.

Қозоғистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг маълум қилишича, 5969 киши, жумладан, оғир жиноят содир этганликда гумон қилинган 133 нафар шахс қўлга олинган, 516 нафар шахс маъмурий қамоққа олинган.

Тўполон пайтида жиноятчилар 7 та қурол дўконини талон-тарож қилишган. Террорчилар 200 та автомат, 561 та тўппонча, 1300 та силлиқ стволли милтиқ, 84 та ўйма қурол, 28 та граната, 2 та пулемёт, 168 та граната, 63 000 та ўқ-дориларни қўлга киритди. Ушбу арсенал бир неча кун давомида бутун бўлинмани таъминлай олади. Бугунги кунга қадар 1214 дона ўғирланган қуроллар қайтарилди. Умуман олганда, Ички ишлар вазирлиги январь воқеалари пайтида қўлланилган 4000 дан ортиқ қурол топилганини маълум қилди. Улар ҳали ҳам 2000 га яқин қуролни қидирмоқда.

Ички ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, жами 1466 та бино зарар кўрган. Бунга 71 та давлат идоралари, 12 та қурол дўконлари ва 27 та полиция бўлимлари киради. Бундан ташқари, 700 дан ортиқ автомобиль, жумладан 500 дан ортиқ полиция, ўт ўчириш ва тез ёрдам машиналари зарар кўрган.

2022 йил охиригача судланган 1205 нафар фуқародан 1095 нафари афв этилган. Оммавий тартибсизликлар пайтида провокаторлар таъсирига тушиб, жиноят содир этган шахслар жазоланмади. Бироқ амнистия террорчилик ҳаракатлари, оммавий тартибсизликлар уюштирганлик, давлатга хиёнат қилиш, қийноқлар қўллашда айбланганларга нисбатан қўлланилмади.