Янги чекловлар: Қозоғистон футболи легионерларсиз қандай ривожланади
ASTANА. Кazinform – Мамлакатда спорт соҳасини ислоҳ қилишга қаратилган янги қонун кучга кирди. Ҳуқуқий ҳужжат жисмоний тарбияни ривожлантиришга қаратилган кўплаб ўзгаришларни ўз ичига олади, бироқ улардан энг диққатга сазовори легионерлар жамоасига тегишли бўлиб, бундан буён давлат чет эллик спортчиларга бюджетдан бир тийин ҳам ажратмайди. Спорт клублари керакли маблағни қаердан топмасин, фақат ғазнага таяна олмайди. Шу муносабат билан Kazinform мухбири бу қадамнинг кутилаётган таъсирини баҳолаб, экспертлар фикрини сўради.
200 дан ортиқ легионер борлиги ростми?
Туризм ва спорт вазирлиги томонидан ишлаб чиқилган қонун лойиҳаси узоқ вақтдан бери депутатлар ва соҳа мутахассислари томонидан муҳокама қилинмоқда. Тўлиқ номи – “Қозоғистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига жисмоний тарбия ва спорт масалалари бўйича ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, шунингдек, қонун ҳужжатларини ортиқча тартибга солишга йўл қўймаслик тўғрисида”ги қонун. Энг муҳими, янги ҳужжат хорижлик спортчиларга нисбатан танқидларга чек қўйгандек, бюджет тақчиллиги даврида маблағлардан самаралироқ фойдаланиш имконини беради.
Биринчидан, бу ўзгариш қанча одамга таъсир қилишини аниқлаймиз. Кўпинча хорижлик спортчилар Қозоғистонга келганларида “натурализация” ёки легионер бўлишдан бирини танлайдилар. Агар улар натурализация йўлини танласа, Қозоғистон паспортини олади ва расман мамлакат фуқаролигига айланади. Легионер эса ўз мамлакати фуқаролигини сақлаб қолади ва вақтинчалик шартнома асосида ишлайди. Янги қонуннинг чет эллик спортчиларни бюджетдан молиялаштиришни тақиқлаши ушбу охирги тоифага, яъни легионерлар учун чекловга тааллуқлидир.
Қозоғистонда қанча легионер бор? Саволимизга жавоб олиш учун Туризм ва спорт вазирлиги билан боғландик. Соҳага масъул идора маълумотларига кўра, жамоавий спорт клубларида 200 нафардан ортиқ хорижлик спортчи фаолият юритади.
Унутмайлик, баҳорда Туризм ва спорт вазири ўринбосари Серик Жарасбаев мана шу тегишли статистикани такрорлади:
– Масалан, футбол ҳақида гапирадиган бўлсак, ўтган йили олий лигада 14 та клуб ўйнаган бўлса, 325 нафар футболчининг 149 нафари, яъни қарийб эллик фоизи хорижлик эди. Хоккейда ҳозирда 109 нафар легионер бор, бошқа спорт турларида кўп эмас. Шу боис мазкур қонун қабул қилингандан кейин легионерларни бюджетдан ва квазидавлат секторидан молиялаштириш тўхтатилади. Биз буни федерациялар билан олдиндан муҳокама қилганмиз, улар ҳамма нарсадан хабардор, — деган эди у.
Чет эллик спортчиларнинг маоши — сир
Сўнгги йилларда футбол клублари ўртасида хориждан спортчиларни олиб келиш анъанага айланган. Бир-иккита хорижликларни кўришга кўникиб қолгандик, энди эса деярли бутун футбол жамоаси бошқа давлатдан келган футболчиларга айланганига гувоҳ бўлдик. Бу жараён, албатта, жаҳон амалиётида тез-тез қўлланилиши аниқ, бироқ бизнинг моделимиз ҳеч қандай натижа бермади. Бизда кўплаб хорижлик футболчилар ўйнаган, аммо уларнинг ҳеч бири мамлакатни жаҳон саҳнасига олиб чиқишга қодир эмас эди. Аксинча, ҳар бир футболчи ойига миллионлаб тенгедан маош олиб, унинг овқати, йўл-йўлаги, турар жойи учун давлат тўлаган.
Вазирлик ўтган йили мамлакатдаги 13 та футбол клубига бюджетдан 27 млрд тенге ажратилган. Масалан, “Астана” футбол клуби легионерларга 2020 йилда — 3 574 626 888 тенге, 2021 йилда — 3 766 460 266 тенге, 2022 йилда — 1 824 428 244 тенге, 2023 йилда — 2 168 352 тенге тенге тўлаган. Маблағни “Самруқ-Қазна” АЖдан олган. Бу — фақат битта клуб маълумотлари.
Қизиғи шундаки, клубларга ажратиладиган давлат бюджети миқдори очиқ манбаларда эълон қилинар экан, хорижлик спортчиларнинг аниқ маошлари кўпинча ошкор этилмайди. Мавзу юзасидан вазирликка мурожаат қилганимизда, легионерларнинг маоши томонларнинг розилигисиз ошкор этилмаслигини айтишди. Унда ҳатто чет эллик спортчиларга тўланадиган маош миқдори бўйича маълум чегараларни белгилаш ваколати йўқлиги ҳам таъкидланган.
Таниқли спорт журналисти Есей Женисулининг фикрича, фақат 5-10 йилдан кейин хорижлик спортчилар ва қозоғистонлик футболчиларнинг маошлари тенглаша бошлайди. Унгача фарқ асосий масалалардан биридир.
– Мустақилликнинг илк йилларида хорижлик футболчиларнинг меҳнат бозоридаги маошлари юқори эди. Уларга 2014-2015 йилларгача жуда юқори маош берилган. Бора-бора Бауржан Исламхан, Асхат Тағиберген, Бахтиёр Зайнутдинов каби ўғлонларимиз ўзларини кўрсатиб, жаҳон даражасида эканлигини исботладилар.
Афсуски, сўнгги йилларда МДҲ давлатларида ўйнамаган хорижлик спортчилар Қозоғистон клубларида юқори маош олишмоқда. Бу бошқарув хатоси ва пуллар жисмоний шахсларнинг чўнтагига тушаётганга ўхшайди, — деди спикер.
Шу кунгача хорижлик спортчиларга катта миқдорда маблағ тўланган. Бунга иш ҳақи, бонуслар ва шахсий эҳтиёж харажатлари киради. Очиғини айтганда, харажат ўзини оқламади. Нафақат футбол, ҳатто олимпия майдонини ҳам ҳисобга оладиган бўлсак, кўк паспорт билан юрт шарафини ҳимоя қилган кўплаб спортчилар кейинчалик тарихий ватанларига қайтишди. Қолаверса, допинг билан боғлиқ можароларга аралашган спортчилар ўз мукофотлари, моддий мукофотлари ва унвонларини давлатга қайтармаган. Хуллас, қонун қабул қилинмагунча, давлат ютқазаётган эди.
Иккита вариант ёки маблағларни қандай назорат қилиш мумкин
Назорат легионерлардан ташқари футбол клубларини ҳам молиялаштиришга қаратилади. Биламизки, Коррупцияга қарши кураш агентлиги аввал ҳам бюджетни “соғин сигир”ига айлантирган клубларни фош қилган эди. Депутатлар ҳам эътибордан четда қолган маблағларни ҳисобга олишни талаб қилиб, қайта-қайта чиқишган. Масалан, сўнгги 6 йилда 18 та футбол клубига 200 миллиард тенге ажратилган бўлиб, унинг асосий қисми хорижлик спортчиларнинг маошига сарфланган. Талаб ўзгарганда, давлат зарар кўрмайди. Эндиликда давлат раҳбари томонидан имзоланган қонунга кўра, вилоят ҳокимликлари футбол клубларига йилига 1,2 миллиард тенгедан ортиқ маблағ ажрата олмайди.
Хуллас, қиммат легионерлар даври тугади. Клублар маҳаллий футболчиларга устунлик бериб, ўз имкониятларини кенгайтиришга интилади. Ундай бўлмаса, аввалгидек бюджетдан умид йўқ. Афтидан, легионерлар учун маблағ топиш қийин, жамоанинг ҳаражатларини қоплаш ҳам осон бўлмайди.
Агар Есей Женисулийнинг башоратига устунлик берадиган бўлсак, футбол клублари олдида иккита танлов бор: Асосий ва энг эҳтимолли вариант - таркибни маҳаллий спортчилар билан тиклаш; муқобил вариант - молиявий ташкилотларни ҳомийликка жалб қилиш. Футбол шарҳловчиси биринчи вариантнинг кенг тарқалиб кетишига ишонади.
– Мавсум бошида “Қайсар” жамоаси кучайиб, қозоғистонлик футболчиларга ўтишди. Бошқа мисолларни “Оқжетпес” ва “Елимай” клубларида кўрамиз. Бундай ўзгариш дастлаб қийин бўлиши мумкин ва натижалар шубҳасиз ёмон бўлади. Аммо кўрсаткич аста-секин ўсиб бориши аниқ. Бу жараён қозоғистонлик футболчиларнинг хорижга кетишини кечиктиришидан хавотирдаман, — деди у.
Спорт эксперти Аслан Каженовнинг фикрича, футбол клублари келгусида кўпроқ тижорат лойиҳаларига эътибор қаратишади. Хусусан, букмекерлик идоралари ва корхоналар томонидан реклама кўпайиши мумкин. Назоратни қонун доирасида кучайтириш вақти келгандек.
- Ҳукумат ҳеч қайси клубни чет эллик спортчилар билан шартнома имзолашни чекламайди ва биз буни тушунишимиз керак. Уларга шунчаки пул беришмайди. Клублар хорижлик спортчиларнинг ҳаражатларини ўз маблағлари ёки ҳомийлар ва инвесторлар ёрдамида қоплашлари шарт. Ҳозирда йирик компанияларнинг хорижлик футболчиларига қизиқиши кам, шунинг учун клублар хорижлик футболчилар сонини камайтиради, деб ўйлайман.
Молиялаштириш манбасига келсак, ҳомийлик компаниялари орқали спортни молиялаштириш Европада узоқ вақтдан бери давом этаётган тенденция ҳисобланади. Агар ушбу тизимдан кенг фойдалана олсак, давлат бюджетини оғирлаштирмасдан спортчиларни рағбатлантириш мумкин эди. Янги қонун реклама букмекерлик конторлари учун қоидаларни ўз ичига олади ва қимор ўйинларига қарши қонун чекловларга аниқлик киритди. Клублар қоидаларга амал қилар экан, рекламани асосий даромад манбаига айлантириш учун барча асослар бор, - дейди эксперт.
Есей Женисулининг бу борада ўз башорати бор. Бошқа маблағ манбаларини топган клублар легионерларни сақлаб қолишнинг турли йўлларини излашса ажаб эмас. Қолаверса, улар қозоғистонлик спортчиларнинг маошини бир неча баробар ошириб, бу пулнинг ярмидан кўпини хорижлик футболчиларга беришлари мумкин. Ушбу фикрни инобатга олган ҳолда, бундай ҳолатларни қонун доирасида текширишни кучайтириш зарур, деб ҳисоблайди.
Мутахассис ўз шубҳаларини Туризм ва спорт вазирлигига етказгач, батафсил жавоб олишга муваффақ бўлди. Вазирлик маълум қилишича, бундай хавф-хатарларнинг олдини олиш мақсадида махсус текширувлар ўтказилади:
“Янги қонунга кўра, хорижлик спортчиларнинг иш ҳақи учун республикадаги спорт ташкилотлари ва клубларини молиялаштириш учун ажратилаётган маблағлардан фойдаланиш устидан назорат ваколатли органлар назорати остида амалга оширилади”, — дейилади вазирликнинг жавоб хатида.
“Давлат спортчиларни қўллаб-қувватлаган даврдан ўтдик”
Барча экспертларнинг умумий хулосаси шуки, хорижлик спортчилар сони камайиб бормоқда. Хўш, бозорда профессионал кадрлар етишмаяптими? Легионерларни алмаштириш учун кадрлар етарлими? Бу савол очиқлигича қолмоқда. Ҳозирча барчаси — тахмин.
Есей Женисулининг сўзларига кўра, легионерлар сони камайган бўлса-да, уларнинг сифати ошади. Футбол клублари “ўша эски тартибда қола олмайди” ва пул сарфлаш учун хорижлик спортчиларни тасодифий танлаб олади. Сармоядорлар ва ҳомийлар учун узоқдан ижарага олган футболчидан натижа кўриши, яъни талаби бўлиши муҳим.
— 1992 йилда ҳар бир футбол клубида иккита қозоқ спортчи бўлиши керак деган талаб қўйилди. Ўшанда заводда ишлаб юрган, ҳали футбол ўйнамаган йигитлар футбол ўйнашни бошлашди. Яхши даражага етди. Шундай қилиб, биз вақт ўтиши билан мослашамиз. Қолаверса, кучли мураббийлар гуруҳи шакллантирилган ва улар албатта катта ёрдам беради. Ҳар қандай янгиликни мажбуран киритиш тўғри, давлатчилик пойдевори ана шундай қадамдан бошланади, — дейди эксперт.
Ҳукумат легионерлар ва самарасиз ҳудудлардан иқтисод қилган пулларни қаерга сарфлашни аллақачон ҳал қилиб бўлган кўринади. Янги қонунга кўра, энди маблағлар Олимпиада, Паралимпия ва Осиё ўйинларида ғолиб чиққан маҳаллий спортчиларни қўллаб-қувватлашга йўналтирилади. Спорт федерацияларининг мақоми аниқлаштирилади, жисмоний имконияти чекланган спортчиларга ҳамроҳлик қилувчи спортчилар фаолияти ҳуқуқий жиҳатдан ҳимояланади, спорт ташкилотлари раҳбарларини беш йиллик муддатга алмаштириш тизими жорий этилади, давлат томонидан молиялаштириладиган спорт турлари сони уч бараварга қисқартирилади. Шунингдек, болалар ва ўсмирларни спортга рағбатлантириш, миллий спорт турларини ривожлантириш, спорт тиббиёти ва илм-фан салоҳиятини юксалтириш каби устувор вазифалар белгиланган.
