Яқин Шарқдаги уруш қанчага тушади: Исроил иқтисодиётини нималар кутмоқда
7 октябрь куни ХАМАСнинг Исроилга ҳужум қилган фожиали сана ва 1200 исроиллик ҳалок бўлганига бир йил бўлди. Шундан сўнг, Исроил Ғазо секторида турли даражадаги интенсивлик билан бугунги кунгача давом этаётган ҳарбий операцияни бошлади. Натижада 40 мингга яқин фаластинлик ва бир неча юз исроиллик аскар ҳалок бўлди. 2024 йил сентябрь ойи ўрталаридан бошлаб Исроил Ливандаги “Ҳизбуллоҳ” шиалар ташкилотига қарши ҳарбий амалиётини кучайтирди. Ўтган йил давомида вақти-вақти билан ўққа тутилган, аммо 18 сентябрда ушбу ташкилот вакилларига тегишли пейжерлар ва рацияларнинг портлашларидан кейин жанговар ҳаракатлар кучайган. 1 октябрь куни Эрон Исроилга ракета ҳужуми уюштирди ва бу минтақавий уруш эҳтимолини оширди. Уруш Исроил учун қанчага тушади ва мамлакат иқтисодини нималар кутмоқда, деб ўрганиб чиқди Кazinform агентлигининг халқаро таҳлилчиси.
Исроил бюджети тақчиллиги 8,3 фоизга ошади
Умуман олганда, ҳарбий-сиёсий нуқтаи назардан вазият жуда ноаниқ кўринади. Аммо бундай кескинлашувнинг ўз нархи борлиги аниқ. Исроил молия вазири Бецалел Смотричнинг ҳисоб-китобларига кўра, уруш мамлакатга кунига 1 миллиард шекел (260 миллион доллар) зарар келтирмоқда. Бу билвосита харажатлардан ташқари кунлик тўғридан-тўғри харажатлар. Шунга кўра, бир йиллик уруш давлатга тахминан 360 миллиард шекел (94 миллиард доллар) зарар келтиради.
2024 йилнинг саккиз ойи давомида Исроил бюджетига 315 миллиард шекел (82 миллиард доллар) тушди, харажатлар эса 400 миллиард шекелни (104 миллиард доллар) ташкил этди. 2024 йил охирига келиб бюджет тақчиллиги ЯИМнинг 8,3 фоизини ташкил қилиши мумкин. Гарчи 2023 йилнинг кузида 2024 йилда дефицит 4 фоиздан ошмаслиги режалаштирилган бўлса ҳам. Кейин янги даража 6,6 фоизга ўрнатилди. Аммо уруш узоқ давом этди ва харажатлар тобора ортиб бормоқда. 2024 йил бошидан буён дефицит 84 миллиард шекелни ташкил этди ва агар охирги инқироз бошланганидан бери 12 ойни ҳисобласангиз, дефицит 161 миллиард шекелни ташкил этди. Исроил бюджети тақчиллиги фақат пандемия даврида юқори бўлган - ЯИМнинг 9,3 фоизи.
2024 йил 3 сентябрда ўша вазир Смотрич бюджет тақчиллигини ЯИМнинг 4 фоизигача камайтириш мақсадида 2025 йил учун тежамкорлик чораларини кўриш зарурлигини эълон қилгани характерлидир. У харажатларни 35 миллиард шекелга қисқартиришни таклиф қилди, бунга иш ҳақи ва нафақаларни музлатиш киради, бунинг учун у касаба уюшмалари билан музокаралар олиб бориш ниятида. Эҳтимол, Исроил ҳукумати бу вақтга келиб уруш тугайди ёки ҳеч бўлмаганда унинг ўткир босқичи тугайди ва оддий бюджет режалаштиришга ўтиш мумкин, деб ҳисоблаши мумкин.
Бу қанчалик мумкин эканлигини айтиш қийин. Чунки биз кўп урушларни тугатиш ҳақида эмас, балки иқтисодий фаолликни тиклаш ҳақида гапирамиз. Ва бу ерда Исроилнинг ҳам тактик, ҳам стратегик қийинчиликлари бор.
Мамлакат иқтисодиёти ишбилармонлик фаоллигининг пасайишидан азият чекмоқда
Тактик нуқтаи назардан, иқтисодиёт ишбилармонлик фаоллигининг пасайишидан зарар кўради. 360 минг киши ўз ишларини тарк этди, гарчи уларнинг кўпчилиги кейинчалик Ғазодаги жанглар кескинлашгани сабабли ишга қайтган, аммо “Ҳизбуллоҳ” билан уруш яна захирадагиларни йиғишни талаб қилмоқда. Шу сабабли кўплаб корхоналар катта қийинчиликларга дуч келишди. Бундан ташқари, баъзилари Ғазо ва Ливандан ўққа тутилиши ҳамда бир қатор аҳоли пунктларининг, асосан, Исроил шимолидаги эвакуация қилиниши туфайли ёпилган.
Давлат корхоналарга фаолият юритиш учун компенсация тўлайди ва шу билан бирга захирадагиларга иш ҳақи тўлайди. Бу давлат харажатларининг жуда жиддий моддасидир. Қисман, чунки Исроилда маошлар юқори. Шунга кўра, захирадагилар учун компенсация уларнинг олдинги даромадлари асосида ҳисобланади. Хусусан, ҳарбий хизматга чақирилган кичик тадбиркорлар учун минимал тўлов кунига 310 шекелни (80 доллар) ташкил этади. Бир ой давомида бу 9316 шекел ($2400) бўлади. Аммо маоши юқори бўлган тоифалар мавжуд. Улар учун кунига максимал 1634 шекел (420 доллар) миқдори кўзда тутилган, ундан юқори товон тўлаш мумкин эмас.
Исроил юқори даромадга ва юқори технологияли саноатда кўп миқдордаги юқори маошли иш ўринларига эга ривожланган мамлакатдир. Аммо худди шу ҳолат юз минглаб захирачилардан иборат армияни узоқ вақт ушлаб туриш жуда қимматга тушади. Қайсидир маънода, Исроил жуда буржуа мамлакати бўлиб, унинг фуқаролари энди мустақилликнинг биринчи ўн йилликларидаги қаттиққўл кўчманчиларга ўхшамайди.
Бундан ташқари, Исроил фуқароларининг фақат маълум бир қисми армияда хизмат қилиши ва ишлаши туфайли вазият бироз мураккаб. Шундай қилиб, Исроил фуқаролигига эга бўлган араблар (аҳолининг 21%) армияда хизмат қилмайди, друзлар ва бир нечта бадавийлар бундан мустасно. Аслида, бу ўша фаластинликлар, аммо Исроил фуқаролигига эга. Бироқ, улар ишлайди ва солиқ тўлайди. Аҳолининг яна 25 фоизи православ фуқаролари, улардан баъзилари харедимлар (ультра-православлар - муҳаррирнинг эслатмаси), Исроил аҳолисининг тахминан 8 фоизини ташкил этади. Улар армияда хизмат қилмайди ва ишламайди, давлат имтиёзлари ҳисобидан яшайдилар.
Аслида, бу ерда назарий жиҳатдан стратегик характерга эга бўлиши мумкин бўлган қийинчиликлар пайдо бўлади. Исроил иқтисодиётининг ҳозирги ҳолатида ривожланиши учун умумий вазият нисбатан барқарор бўлиши муҳимдир. Доимий қуршовда бўлган қалъада деворларни ҳимоя қилиш ва ҳужумлардан ҳимояланиш учун жуда кўп маблағ сарфланиши керак.
Бир томондан, бу, албатта, одамларни сафарбар этишга мажбур қилади, чунки етарлича ресурслар ишлаб чиқариш, жумладан, қамалдаги қалъа мақомини сақлаб қолиш жараёнини молиялаштириш учун иқтисодиёт юқори самарадорликка эга бўлиши керак. Исроил дунёдаги энг самарали давлатлардан бири бўлиб, у Яқин Шарқдаги қўшниларига нисбатан ажралиб туради.
Аммо, бошқа томондан, қамал қилинган қалъа тушунчаси иқтисодий барқарорликни сақлаш харажатларини доимий равишда оширади. Хусусан, шартли равишда, юқори технологиялар соҳасидаги юқори малакали ходимларга кўпроқ пул тўлаш керак, шунда улар Исроилда ўз стартапини амалга оширадилар ва АҚШ ёки Европага бормайдилар. Исроил мустақиллигининг биринчи ўн йилликларидаги қаттиққўл кўчманчиларнинг бу набиралари жуда буржуа ва Силикон водийсидаги бир хил стартапчилардан унчалик фарқ қилмаслигини эслайлик.
Бундан ташқари, самарали иқтисодиёт ва яхши маълумотли аҳолига эга бўлган пайтда, қурилиш майдончаларида, хизматларда ва ҳоказоларда камроқ малакали ишларни бажариш керак бўлади. Исроилда булар асосан Ғазо сектори ва Ғарбий Соҳилдан келган араб фаластинликлардир. Аслида, улар амалда ички меҳмон ишчилардир ва уларнинг меҳнати Исроил иқтисодиёти учун жуда муҳимдир. Аммо бу ерда, аниқ сабабларга кўра, жуда кучли ички кескинлик мавжуд. Исроил бугунги кунда икки давлат ғоясидан воз кечмоқда, шунинг учун у фаластинликлар яшайдиган ҳудудларни, шу жумладан Ғазони мустақил равишда бошқариши керак. Сиёсий харажатлардан ташқари, бу ишғол учун қўшимча харажатлардир.
Исроилнинг юқори технологияли иқтисодий модели барқарорликни талаб қилади
Демак, Исроилнинг ташқарисида ҳам, ичида ҳам кескинлик мавжуд бўлиб, бу унинг иқтисодиётига таъсир қилмай қолмайди. Халқаро рейтинг агентликлари уруш ҳолатига жавобан Исроилнинг кредит рейтингини сезиларли даражада пасайтирди. Улар Исроилнинг можародан "чиқиш стратегияси" йўқлигини таъкидладилар. Гарчи бу мамлакат расмийлари ушбу уруш тугаганидан кейин рейтинглар тикланади, деб ҳисоблашса ҳам. Лекин қачон тугайди, қаерда ва қандай аниқ номаълум. Албатта, Байрутга етиб бориб, “Ҳизбуллоҳ” устидан ғалаба қозониш мумкин, лекин уни бутунлай мағлуб этиш мумкин эмас.
Лекин асосийси, бу ташкилотнинг инфратузилмаси ҳам эмас, эҳтимол йўқ қилиниши мумкин бўлган ХАМАСдир. Асосийси, Фаластин масаласини ҳал қилиш - боши берк кўчага кириб қолган. Унинг ҳеч қандай истиқболи йўқ. Танглик сақланиб қолади. Яхши ривожланган Исроил иқтисодиёти барқарорликни ва қўшнилари билан бошқа савдо алоқаларини талаб қилади. Шунга қарамай, қамал қилинган қалъа тушунчаси юқори технологияли иқтисодиёт учун унчалик мос эмас.
Исроил 48 давлат ва иқтисодий блоклар, жумладан, АҚШ ва Европа Иттифоқининг энг йирик иқтисодиётлари билан эркин савдо келишувларига эга. Исроил экспортининг деярли ярми юқори технологияли хизматлар (йилига 47 миллиард доллар) ва товарлар (23 миллиард доллар) ҳиссасига тўғри келади. Булар микросхемалар, телекоммуникация ускуналари, дастурий таъминот ва бошқалар. Умуман олганда, технология саноати ялпи ички маҳсулотнинг тахминан 18 фоизини ташкил қилади. Масалан, 2022 йилда Исроилда илмий-тадқиқот ва ишланмалар (тадқиқот ва амалий конструкторлик ишланмалар - таҳририят эслатмаси) 106 миллиард шекелни (26 миллиард доллар) ташкил этди, уларнинг 90 фоизи бизнес инвестициялари ҳисобига тўғри келади.
Шунингдек, Исроил 9 миллиард долларлик қайта ишланган олмос, 15 миллиард долларлик кимёвий маҳсулотлар ва 3,5 миллиард долларлик фармацевтика маҳсулотларини экспорт қилади. Аммо шу билан бирга, Исроил жуда кўп импорт қилади ва салбий савдо балансига эга. Бундай иқтисодий модел учун ҳеч бўлмаганда барқарорлик жуда муҳимдир.
Албатта, умуман олганда, Исроил иқтисодиёти ва унинг уруш шароитларига бардош бера олиш салоҳияти пастдир. Албатта, АҚШ Исроилга ёрдам бермоқда. Мунтазам равишда улар Тель-Авивга қурол ва ўқ-дорилар сотиб олиш учун йилига 3 миллиард доллар ажратадилар. 2023 йил октябрь ойида Исроил фавқулодда ёрдам сифатида 10 миллиард доллар сўради, 2024 йил апрель ойида АҚШ Конгресси Исроилга 26 миллиард долларлик ёрдам пакетига рози бўлди, шундан 5 миллиард доллари ҳаво мудофааси учун, 8 миллиард доллари қурол-яроғ сотиб олиш учун ва 9,2 миллиард доллари гуманитар ёрдам шу жумладан, фаластинликлар учун. 2024 йил 27 сентябрда Исроил Мудофаа вазирлиги “доимий ҳарбий ҳаракатларни қўллаб-қувватлаш учун” 8,7 миллиард доллар олиш бўйича музокараларни якунлаганини эълон қилди, шундан 5,2 миллиард доллари ҳаво ҳужумидан мудофаа учун.
Аммо агар ҳарбий компонент бўича ҳамма нарса аниқ бўлса, келажак учун умумий ривожланиш стратегияси бўйича ҳеч нарса аниқ эмас. Исроил хавфсизлик муаммосини ҳал қилиш учун шундай улкан саъй-ҳаракатларни амалга оширмоқда. Аммо бу ҳолатда унинг учун қандай натижани қулай деб ҳисоблаш мумкин? Гарчи унинг иқтисодий модели кўп жиҳатдан нисбий барқарорликка боғлиқ. Эҳтимол, Исроилнинг ҳозирги расмийлари 2024 йил ноябрида бўлиб ўтадиган сайловларда Дональд Трампнинг ғалабасига умид қилмоқда. Шунда Исроил ва араб давлатлари ўртасидаги "Авраам келишуви" деб номланган шартномани эслаш мумкин бўлади. Аммо вазиятнинг ҳозирги кескинлашувини ҳисобга олсак, бу ҳали ҳам савол остида. Ҳар ҳолда, Moody’sнинг можародан "чиқиш стратегияси" йўқлиги ҳақидаги баёнотларини узоқроқ тарихий давр билан боғлаш мумкин.
