Яқин Шарқдаги инқироз: Ғазо секторини нима қилиш керак
Сўнгги кунларда Ғазо сектори атрофидаги вазият аста-секин ўзгара бошлади. Аввало, томонлар гаровга олинганларни алмаштирган тўрт кунлик сулҳ муҳим аҳамиятга эга. 27 ноябрда яна икки кунга, 30 ноябрда эса яна бир кунга узайтирилди. Шу билан бирга, Исроил расмийлари келишув вақтинчалик эканлигини ва у якунлангач, ХАМАСга қарши ҳарбий операция давом этишини зудлик билан билдирди. Исроил ХАМАС билан урушни тугатгандан кейин Ғазо секторида нима бўлишини халқаро кузатувчи Каzinform материалида ўқинг.
Нега сулҳ керак эди?
Аниқки, Исроилнинг ўзи учун бу сулҳ маълум миқдордаги гаровга олинганларни қабул қилиш ва шу билан бирга Гилат Шалид феноменидан халос бўлиш имкониятидир. 2011 йилда Исроил асирга олинган бу аскар учун мингдан ортиқ фаластинлик асирларни топширган. Бу сафар Тель-Авив бир исроиллик гаровга олингани учун бор-йўғи учта фаластинлик маҳбусдан воз кечмоқда. Бу ҳолатда, ҳар икки томонда биз аёллар ва болалар ҳақида гапирамиз. Гарчи Исроилнинг ўзида ҳам шу йўл билан у ХАМАСга қарши ҳужумда жадалликни йўқотмоқда, деган фикрлар мавжуд, яхшироқ тайёргарлик кўриши ҳам мумкин.
Аммо ХАМАС томонидан бундай шартлар асосида сулҳга рози бўлиш, умуман олганда, Исроил армиясининг ҳужумига қаршилик кўрсатишда унчалик яхши эмаслигини ва жанговар ҳаракатларда танаффусга муҳтожлигини билвосита тан олишдир. Қолаверса, умуман олганда, мусулмон оламининг қўллаб-қувватлаши янада аҳамиятлироқ бўлади, деган умидлари амалга ошмади. "Мусулмонлар кўчаси"нинг оммавий норозиликларига қарамай, бу ҳеч қандай фаол ҳаракатга олиб келмади. Ҳатто Эрон, Туркия ва Ливаннинг Ҳизбуллоҳ ҳаракати Ғазо секторидаги операцияларни давом эттирса, Исроилга нисбатан кескин ҳаракатлар ривожланмай қолди. Шу боис, ХАМАС кўп жиҳатдан маневр қилишга мажбур. Бундан ташқари, ҳозирги вазиятда унинг учун гаровга олинганларнинг қиймати аниқ бўрттирилган бўлиб чиқди. Уларнинг мавжудлиги Исроил армиясининг олдинга силжишини тўхтата олмади. Улар, шунингдек, тинч аҳоли қурбонлари ва бутун дунё бўйлаб кенг тарқалган норозиликларга қарамай, исроилликларнинг зич шаҳар муҳитида қўшин ва оғир қуроллардан фойдаланиш қарорида хато қилишди. Аммо беш-олти кунлик сулҳ ҳарбий вазиятни тубдан ўзгартира олмаслиги аниқ. Исроил олдинга силжишда давом этади.
Ҳар ҳолда, савол туғилади: бу сулҳ принципиал жиҳатдан томонларга нима учун керак эди? Тахмин қилиш мумкинки, бу кўп жиҳатдан Исроил ва ХАМАС ўртасида нуфузли араб давлати Қатар воситачилигида музокаралар олиб бориш концепцияси билан боғлиқ. Эслатиб ўтамиз, 7 октябрдаги фожиали воқеалардан сўнг дарҳол бу имконсиз бўлиб туюлди. Шундан сўнг Исроил ХАМАС тўлиқ мағлуб бўлгунга қадар жанг қилишини эълон қилди.
Исроилнинг Ғазо сектори жанубидаги ҳужумларини давом эттириши олдиндан айтиб бўлмайдиган оқибатларга олиб келиши мумкин
Ҳозир аслида музокаралар олиб борилмоқда, яъни Исроил позициясида маълум ўзгаришлар рўй бермоқда. Бунга парда ортида кечаётган жараёнлар сабаб бўлса керак. Кўриниб турибдики, кўплаб нуфузли давлатлар можаронинг авж олишидан манфаатдор эмас. Хусусан, араб дунёсида “мусулмонлар кўчаси”да норозилик кучайса, нима бўлиши номаълум.
Шу маънода Исроилнинг Ғазо сектори жанубидаги ҳужумларини давом эттириши олдиндан айтиб бўлмайдиган оқибатларга олиб келиши мумкин. Исроил томони шимол аҳолисини жанубга қочишга мажбур қилди. Натижада, 2,5 миллион одам аввалгидан ҳам кичикроқ ҳудудда тўпланган. Октябрь-ноябрь ойларида улар Исроилда баъзи араб давлатлари Ғазодан қочқинларни олиши мумкинлигини, масалан, Миср буни қилиши мумкинлигини айтишган. Аммо Қоҳира чегарани ёпди ва фақат чет эл паспортига эга одамларни ва жуда оз сонли фаластинликларни сектордан чиқармоқда.
Натижада Исроил қийин синовга дуч келди. Агар ҳужум худди шу форматда давом этса, оддий аҳоли орасида қурбонлар сони муқаррар равишда ошади, уларнинг борадиган жойи йўқ. Табиийки, бу гуманитар фалокатга олиб келиши мумкин. Ўз навбатида, бу муқаррар равишда ўз кўчалари томонидан кучайган босимга дуч келадиган кўплаб мусулмонлар ва ғарб давлатлари расмийларининг позициясига таъсир қилади.
Натижада Исроил энди эътиборсиз қолдира олмайдиган босимга дуч келмоқда. Айниқса, АҚШ позицияси ҳақида гап кетганда. Бундан ташқари, Ғазо секторидаги уруш узоқ давом этаётгани аниқ. Бинобарин, Исроилнинг армияни сақлаш харажатлари доимий равишда ошиб бормоқда. Бундан ташқари, мамлакат иқтисодига салкам 400 минг резервистнинг чақирилиши, шунингдек, фаластинлик ишчиларнинг, айниқса, қурилиш соҳасида етишмаслиги салбий таъсир кўрсатмоқда. Шунга кўра, АҚШнинг ёрдамига эҳтиёж тобора ортиб бормоқда.
Ғазо сектори Фаластин маъмурияти томонидан бошқарилиши керак
Шу билан бирга, Қўшма Штатларнинг ўзида президент Байденнинг рейтингида пасайиш кузатилди, бу жамиятнинг сўл-либерал қатламлари, мусулмонлар, шунингдек, афро-америкалик жамиятнинг бир қисмининг норозилиги билан боғлиқ. Бу Демократик партия электоратининг энг муҳим қисми бўлиб, уни қўллаб-қувватлаш 2024 йилги Президент сайлови кампанияси бошланиши арафасида муҳим аҳамиятга эга.
Жо Байден 19 ноябрь куни «Washington Post» газетасидаги мақоласида фаластинликлар Ғазодан мажбуран кўчирилмасликлари ва исроиллик кўчманчиларнинг Ғарбий Соҳилдаги арабларга нисбатан зўравонликларига чек қўйиш кераклигини ёзган эди. Жуда муҳим тезис "Ғазо сектори Фаластин маъмурияти томонидан бошқарилиши керак"дир. 29 ноябрь куни Байден ўзининг Тwitter саҳифасида “террор, зўравонлик, қотиллик ва уруш йўлида давом этиш ХАМАСга хоҳлаган нарсани бериш демакдир. Биз буни қилолмаймиз”, - деб ёзди.
Исроилнинг асосий иттифоқчисининг бундай сўзлари унга маневр учун кам жой қолдиради. Урушни аввалги форматда давом эттириш қийинлашмоқда. ХАМАСга қарши уруш олиб бориш воситаси сифатида Ғазо блокадасини сақлаб қолишнинг ўзига хос чекловлари бор. Ғазо аҳолисининг бир қисми Мисрга жўнаб кетиши ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Байденнинг Фаластин маъмурияти ҳақидаги сўзлари тўғридан-тўғри бошқарув ва ишғол режимидан фойдаланишга имкон бермайди.
Ғазо сектори тақдирини қандай сценарийлар ҳал қилади?
Тўғри, янги Фаластин маъмуриятини қаердан топиш ва ХАМАСни нима қилиш кераклиги тўлиқ аниқ эмас. Маҳмуд Аббос бошчилигидаги Фатҳ ҳаракатининг расмий раҳбарияти фаластинликлар орасида унчалик машҳур эмас. Агар сайловлар ўтказилса, ХАМАС ғалаба қозониши мумкин.
Тахмин қилиш мумкинки, мумкин бўлган ечим Ғазо секторини 1967 йилги урушдан олдин уни бошқарган Мисрнинг назоратига ўтказиш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Аммо кейин ХАМАС Ғазони тарк этиши керак. Бунга қандай эришиш мумкин? Бу ерда Суриядаги уруш пайтида ҳукуматга қарши анклавларни қамал қилиш ҳақидаги ҳикояни эслашимиз мумкин. Шаҳар қамалда ёки ҳаводан бомбаланганда маҳаллий жангариларга ҳукумат назорати остида бўлмаган Идлиб вилоятига бориш таклиф қилинган.
ХАМАСга ҳам худди шундай сценарий таклиф қилиниши мумкин. Гуруҳ фаоллари Ғазони тарк этиб, бирор жойга, балки Идлибга боришади. Охирги ҳолатда Туркия билан музокара қилиш керак бўлади. Шундан сўнг Миср хавфсизлик кучлари полиция режимини ўрнатади ва қолган барча қуролланган одамларни қуролсизлантиради. Кейин улар сайлов ўтказишга мажбурланмайдиган фаластинликларнинг жуда қаттиқ бошқарувини яратадилар.
Назарий жиҳатдан, бундай сценарий жуда мумкин. Унинг мантиғи жуда аниқ. Мисрни рози бўлишга кўндириш мумкин. Чунки у бунга қарши бўлса, эртами ё кечми Ғазодан миллионлаб қочқинларга дуч келиши мумкин. Бундай ҳолда, муаммо муаммонинг нархи бўлиши мумкин. Мисрнинг пул тўлаши аниқ, Туркия ёки жараёнда иштирок этишни истаган бошқа давлат учун ҳам худди шундай қилиш керак бўлиши эҳтимол.
Лекин, шубҳасиз, асосийси, манфаатдор томонларнинг ҳеч бири можаро авж олишини истамайди. Эҳтимол, ҳамма нарса саҳна ортида ҳал қилинган. Гарчи бу Фаластин муаммосини ҳал қилишга ёрдам бермаса ҳам. 1948 йилги қочқинлар муаммосини қандай ҳал қилиш ва Ғарбий Соҳилдаги 500 минг исроиллик кўчманчини нима қилиш кераклиги бутунлай номаълум. Шунга қарамай, жорий инқирозни қисман бўлса-да ҳал қилиш мумкин бўлган кескинлашувдан кўра яхшироқ.
