Яқин Шарқда яна Ливан уруши бўлиши мумкинми
Июнь ойида Исроил ва Ливан Ҳизбуллоҳ ҳаракати ўртасидаги муносабатлардаги вазият сезиларли даражада ёмонлашди, шунинг учун кўпчилик Ливанда янги уруш бошлаш эҳтимоли ҳақида гапира бошлади. Июнь ойи бошида Исроил Бош вазири Биньямин Нетаньяху унинг мамлакати “шимолда жуда кучли ҳаракатга” тайёр эканлигини айтди. Kazinform агентлигининг халқаро кузатувчиси қандай воқеалар кутилаётганини ўрганиб чиқди.
Исроил Ливанга қарши уруш олиб бориш режаларини тайёрлади
Май ойидан бери Ҳизбуллоҳ Исроилга ҳужумларини кучайтирди. 11 июнь кунги жавоб зарбаларидан бирида исроиллик ҳарбийлар ҳаво ҳужуми билан ушбу ташкилотнинг муҳим қўмондони Талеб Абдуллоҳни ўлдирди. Бунга жавобан Ливан ҳудудидан 200 га яқин ракета ва дрон ёрдамида Исроилга қарши кенг кўламли зарба берилди. 18 июнь куни Ҳизбуллоҳ Исроилнинг Ҳайфа шаҳрининг кўплаб асосий инфратузилма объектлари яққол кўриниб тургани ҳақида батафсил дрон видеосини эълон қилди. Мисол учун, дрон Исроилнинг Rafael Advanced Defense Systems қурол-яроғ ишлаб чиқарувчи компаниясининг саноат мажмуаси, шунингдек, ҳарбий кемалар жойлашган порт устидан учиб ўтди. Бу уларнинг қобилиятлари ҳақида жуда аниқ ишора эди. Бундан ташқари, Ҳайфа Исроилнинг энг йирик порти ва муҳим иқтисодий марказидир.
Исроил Ташқи ишлар вазири Исраэль Кац деярли дарҳол унинг мамлакати Ҳизбуллоҳ билан боғлиқ қарор қабул қилишга жуда яқин эканлигини баёнот берди. У ўз баёнотида умумий уруш бўлса, бу ташкилот йўқ қилинишига ишора қилди. Исроил ҳарбийлари 18 июнь куни йиғилиш ўтказиб, урушга тайёрлигини маълум қилди. Исроил армияси матбуот хизмати хабарига кўра, Ливан ва Ҳизбуллоҳга қарши уруш олиб бориш бўйича оператив режалар тайёрланиб, тасдиқланган.
19 июнь куни “Ҳизбуллоҳ” ҳаракати етакчиси Ҳасан Насруллоҳ унинг тўпланган ракета ва учувчисиз самолётлари унга бутун Исроил ҳудудига ҳужум қилиш имконини беришини айтди. Бундан ташқари, у шунингдек, Кипр юнонини Исроилни ҳарбий машғулотлар учун портлар ва аэродромлар билан таъминлашда давом этса, Ҳизбуллоҳ уни можаро иштирокчиси деб ҳисоблаши мумкинлиги билан таҳдид қилди. Бунга жавобан Кипр ўз портлари ва аэродромлари Ғазо секторига гуманитар ёрдам кўрсатиш учун фойдаланилаётганини айтди.
Ўз навбатида, Қўшма Штатлар вазиятга таъсир ўтказишга ҳаракат қилди. 17 июнь куни Нетаньяху америкалик воситачи, Давлат департаментининг глобал энергия хавфсизлиги бўйича катта маслаҳатчиси Эймос Хокстин билан учрашди. ОАВ хабарларига кўра, Хокстин "Исроил-Ливан” чегарасида кескинлашувнинг олдини олиш учун юборилган. Ливан билан ҳам қизғин музокаралар олиб борилди, аммо маҳаллий ҳукумат Ҳизбуллоҳга таъсир ўтказа олмайди. Бу аслида давлат ичидаги давлат.
Характерли жиҳати шундаки, Ливан икки йилдан бери президентга эга эмас. Конституцияга кўра, фақат мароний-насроний президент, сунний-мусулмон бош вазир ва шиа-мусулмон парламент раҳбари бўлиши мумкин. “Ҳизбуллоҳ” ташкилотга содиқ, ўнг қанот Христиан «Марада» партияси аъзоси Сулаймон Франжьенинг президент бўлишини таъминлашга ҳаракат қилмоқда. Ливан мухолифати бунга қарши. Бу ерда бошқа ўнг қанот насроний кучлари катта рол ўйнайди – Ҳизбуллоҳга нисбатан танқидий позицияни эгаллаган Жмайель уруғининг «Катаиб» ва Жаажаа уруғининг Ливан кучлари.
Ливанда ҳеч ким Ҳизбуллоҳ билан рақобатлаша олмайди
Ҳарбий жиҳатдан Ливанда ҳеч ким Ҳизбуллоҳ билан рақобатлаша олмайди. Унинг Эрон ёрдамида яхши қуролланган армияси Исроил билан бир қатор урушларни бошдан кечирди. У учун нисбатан энг муваффақиятлиси 2006 йилнинг ёзида бўлиб ўтган Иккинчи Ливан уруши эди. Исроил армияси ўшанда Ҳизбуллоҳни мағлуб эта олмади ва танкга қарши қуроллар билан тўлдирилган жангариларининг мудофаасини енгиб, катта йўқотишларга дуч келди. "Ҳизбуллоҳ" бўлинмалари Сурияда фуқаролар уруши пайтида жанг қилган, бу эса Президент Башар ал-Ассад тарафида жанг қилаётган қўшинларнинг энг ҳайратланарли ва ғайратли қисмини ташкил қилган.
Демак, Ҳизбуллоҳ жангчилари жиддий жанговар тажрибага эга ва яхши қуролланган ва яхши мотивацияга эга армия. Бундан ташқари, Эрон билан яқин алоқалар ташкилотга ракета ва учувчисиз самолётларнинг катта арсеналини тўплаш имконини берди.
Бундан ташқари, Эрондан фарқли ўлароқ, Ливан Исроилнинг шимолий ҳудудлари ёнида жойлашган. Шу сабабли, оммавий зарба ракетага қарши мудофаани тўлдиришга қодир. Исроил армияси жавоб зарбаларини амалга ошириши аниқ, аммо бу Ҳизбуллоҳнинг Исроил ҳудудига жиддий ва, эҳтимол, ўта узоқ муддатли таъсир кўрсатишига тўсқинлик қила олмайди. Шунга кўра, агар бундай миқёсдаги фаол ҳарбий ҳаракатлар бошланса, Исроил нафақат Ливан ҳудудига босқинни ташкил қилиш, балки бундан кейин нима қилиш кераклиги масаласига ҳам дуч келади.
Оддий босқин, Исроил расмийлари айтганидек, Ҳизбуллоҳни мағлуб этишга олиб келмайди. Бунинг учун Жанубий Ливан орқали ўтиш ва деярли Байрутгача бориш керак. 1982 йилда Ливандаги биринчи урушда Исроил армияси Ливандаги фуқаролар урушидан фойдаланиб, Фаластин Озодлик Ташкилоти (ФОТ) базаларини йўқ қилишга уринганида, тахминан шундай ҳаракат қилган. Аммо ўша пайтда “Ҳизбуллоҳ” йўқ эди, маҳаллий шиалар эса Амал ҳаракати сафларида ташкил этилган бўлиб, жиддий кучни ифода этмас эди.
Аммо 2006 йилда Иккинчи Ливан уруши пайтида Исроилнинг Ливанга бостириб кириши катта қийинчиликларга дуч келди ва йўқотишлар билан бирга келди. Ҳизбуллоҳ жиддий рақибга айланди. Унинг шиа жамиятидаги таъсири Эронни кенг қўллаб-қувватлагани билан боғлиқ, деб ишонилади. Исроил қўшинлари Литани дарёсига етиб боришди, аммо келишувга эришилгандан сўнг охир-оқибат Ливан жанубини тарк этишга мажбур бўлишди. Уларга кўра, Ливан армияси ва халқаро кучлари икки давлат ўртасидаги чегара ҳудудига жойлаштирилган.
Бироқ, бу иккала уруш пайтида Исроил биринчи Ливан урушида фаол иштирок этган мунтазам Сурия қўшинларининг мавжудлигини ҳисобга олиши керак эди. Эндиликда, фуқаролар урушидан сўнг, Сурия аввалгидек аҳамиятга эга бўлмай қолди, унинг армияси жиддий заифлашган ва у тўғридан-тўғри можарога аралашмасликка ҳаракат қилади. Бироқ Суриядаги мавқеи сезиларли даражада мустаҳкамланган Эроннинг позицияси номаълум омил бўлиб қолмоқда.
ХАМАС жангариларининг Исроилга ҳужуми билан боғлиқ 2023 йил 7 октябрдаги фожиали воқеалардан сўнг 2023 йил ноябрь ойида Ғазо секторида Исроил ҳарбий операцияси бошланганидан бери асосий савол Эрон можарога аралашадими ёки аралашмайдими? Эронда минтақада кўплаб прокси гуруҳлар мавжуд, улардан бири Ливан Ҳизбуллоҳидир. Лекин Сурия ва Ироқда шундай гуруҳлар бор. Бундан ташқари, Эроннинг ўзи ҳам 2024 йил 13 апрелда Исроилга ракета ва учувчисиз самолётлар билан ҳужум қилганида ўз имкониятларини намойиш этган эди.
Ҳеч ким катта урушни хоҳламайди
Теҳрон шу пайтгача кенг миқёсдаги кескинлашувдан қочади. Аммо Исроил ва Ҳизбуллоҳ ўртасида уруш бошланса нима бўлади, Эрон четда қоладими ёки минтақадаги ўзининг катта имкониятларидан фойдалана оладими? Бу воқеаларнинг барча иштирокчиларини ташвишга солаётгани аниқ. Ҳеч ким катта урушни хоҳламайди. Бироқ, агар Эрон аралашса, АҚШ президентлик сайловлари арафасида Яқин Шарқда янги инқирозга юз тутишни яққол истамаслигига қарамай, албатта аралашишини ҳамма тушунади.
Аммо америкаликларнинг бошқа иложи йўқ. 23 июнга ўтар кечаси Исроил мудофаа вазири Йоав Галант Вашингтонга учиб, у ерда мудофаа вазири Ллойд Остин ва давлат котиби Энтони Блинкен билан Ливан билан чегарадаги вазият ва Ғазо секторидаги можарони муҳокама қилди. Бу ташриф Нетаньяхунинг Қўшма Штатларга қурол етказиб беришни тўхтатганликда айблаганидан сўнг дарҳол амалга оширилади. Бу ҳақда у 18 июнь куни ҳукумат йиғилишида ва оммавий равишда маълум қилди. АҚШ айбловни рад этиб, кечикиш фақат битта турдаги қуролга таъсир қилганини айтди. Бироқ, ҳар ҳолда, бу президент Жо Байден маъмуриятига босимнинг бир кўринишига ўхшарди.
Қайсидир маънода Нетаньяху Қўшма Штатлар билан муносабатларда қизил чизиқни кесиб ўтди. Америка маъмуриятининг сиёсатини танқид қилган оммавий баёноти билан у АҚШдаги президентлик сайловлари омилини ҳисобга олишни истамаслигини намойиш этди. Бундан ташқари, Исроил армиясининг Ливандаги операцияларини кенгайтириш ниятида, у шу тариқа Вашингтоннинг Ғазода тинчлик ўрнатиш бўйича илгари таклиф қилган режасига рози эмаслигини билдиради.
Нетаньяхунинг ўзига хос ички қийинчиликлари борлиги аниқ. Ҳукмрон коалициядаги ўнг қанот консерватив партиялар Америка режаси қабул қилинса, уни тарк этиш билан таҳдид қилмоқда, бу эса янги сайловлар зарурлигини билдиради. Нетаньяху учун бу унинг бош вазирлик лавозимини йўқотишига олиб келиши мумкин.
7 октябрь воқеалари ва ҳукуматнинг кейинги ҳаракатлари муносабати билан унга нисбатан Исроил жамиятида жуда кўп танқидлар мавжуд. Бундан ташқари, 9 июнь куни собиқ генерал ва Бош штаб раҳбари Бенни Ганц, шунингдек, генерал Гади Айзенкот ҳарбийлар кабинетини тарк этди. Иккаласи ҳам марказчи қарашларга эга. Уларнинг кетиши сайловга тайёргарлик билан боғлиқ бўлса керак. Улар Нетаньяху ва унинг кабинети сиёсати билан алоқадор бўлишни хоҳламайдилар.
Ушбу ўта оғир ва ҳатто боши берк кўчага тушиб қолган вазиятда Нетаньяху, бир томондан, марказчилар ва чаплар, бошқа томондан, ўта ўнглар ўртасида қолди. Бу фонда Ҳизбуллоҳ ва Ливанга қарши уруш Нетаньяхунинг ҳокимиятда қолишини узайтириш йўли бўлиши мумкинлиги ҳақидаги фикрлар аллақачон билдирила бошланган. Уруш давом этаётган бир пайтда, сайловларни ўтказишнинг имкони йўқ ва ҳукуматдаги худди шундай ўта ўнгни коалиция интизомига риоя қилишга чақириш мумкин. Бундан ташқари, агар Ливанда уруш бўлса, Ғазодаги урушни тўхтатиб туриш ҳақида гап бўлиши мумкин эмас.
Аммо Ливандаги уруш жуда мураккаб иш. Исроил армияси Ҳизбуллоҳнинг 2006 йилдан бери сезиларли даражада мустаҳкамланган мудофаасини енгиб ўтиши керак. Исроил Ливан жанубини Литани дарёсигача босиб олган тақдирда ҳам Ҳизбуллоҳни енгишга ёрдам бермайди. Байрутда кучли базага эга. Исроил Жанубий Ливанда узоқ вақт қола олмайди, эртами-кечми у ердан кетиш масаласи пайдо бўлади.
2006 йилги уруш натижаларига кўра, Исроил ҳар ҳафта уруш учун 1 миллиард шекелгача (200 миллион доллар) сарфлаган. Инфляция ва Ҳизбуллоҳнинг ортиб бораётган ҳарбий салоҳиятига мослаштирилган ҳолда, энди уруш пайтида Исроил ва, албатта, Ливан иқтисодиётига муқаррар йўқотишларни ҳисобга олмаганда, у кўпроқ харажат қилади.
Аммо Исроил расмийлари қатъий. 22 июнь, шанба куни CNN телеканали АҚШ ҳукуматининг юқори мартабали мулозимининг Вашингтон Ҳизбуллоҳ билан зиддият юзага келган тақдирда Исроилни қўллаб-қувватлашга тайёрлиги ҳақидаги маълумотини эълон қилди. Агар ростдан ҳам шундай бўлса, Яқин Шарқдаги вазиятнинг кескинлашиши мумкинлиги масаласи яна кун тартибида. Чунки Эрон бунга қандай муносабат билдириши номаълумлигича қолмоқда.
Шунга қарамай, биз ҳамма нарса катта урушсиз амалга ошишини тахмин қилишимиз мумкин. Яқин Шарқ ўтган куздан бери инқироз ҳолатида эди ва бир неча бор вазият деярли танқидий кўринди. Бироқ ҳозиргача турли кучлар иштирокидаги дипломатия, жумладан, яширин дипломатия инқирознинг очиқ урушга айланишининг олди олинди.
