Вақт минтақасини ўзгартириш ташаббускори, экологик фаол Болат Нурқожаев танқидларга жавоб берди
1 март куни Қозоғистон ягона вақт минтақасига ўтди. Бироқ бугун жамиятда бу ўзгаришларга қарши чиқувчилар кўп. Эски вақт минтақасини қайтариш ҳақидаги петиция аллақачон 50 мингдан ортиқ имзо тўплаган ва расмий кўриб чиқиш учун қабул қилинган. Kazinform агентлиги Қизилўрда, кейинроқ бутун Қозоғистоннинг соат минтақасини ўзгартириш ташаббусини биринчилардан бўлиб кўтарган фаол Болат Нурқожаев билан эксклюзив интервью тайёрлади.
– Вақт минтақасини ўзгартириш ғояси қаердан пайдо бўлди? Қанчадан бери бу ҳақда ўйлаяпсиз?
– 2005 йилда Қозоғистонда ёзги ва қишки вақтга ўтиш тўхтатилди, Қизилўрда ва Қостанай вилоятларида вақт 1 соат олдинга кўчирилди. Бу тунги соат 11 га қадар ухлай олмаслигимизга олиб келди. Маълумки, инсон учун соат 22.00 дан 23.00 гача ухлаш фойдалидир. Бу масала парламентда бир неча бор кўтарилиб, халқ вакиллари тўғри қарор қабул қилади, деган умидда эдик. Бироқ, 2013 йилгача ҳеч нарса ўзгармади. Айни пайтда ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари бўйича Қизилўрда биринчи ўринга чиқди. Ундан олдин мен ўз жонига қасд қилишни инсон заифлиги деб ўйлардим. Тадқиқотни бошлаганимда, дарҳол "десинхроноз" пайдо бўлди, яъни инсон биоритмларининг бузилиши, гормонларнинг нотўғри тақсимланиши ўз жонига қасд қилишнинг сабабларидан бири бўлиши мумкин. Кейинги тадқиқотлар шу сабабдан онкология ва диабетнинг пайдо бўлишини аниқлади ва масалани ўрганиш жараёнида кўплаб касалликларнинг сабаби вақт билан боғлиқлиги аниқ бўлди.
Масалан, семиз одамни олайлик: агар одам эрталаб ўз вақтида уйғонса, иштаҳани қўзғатувчи грелин гормони ажралиб чиқади ва у уйда овқат ейди. Шунингдек, эрта уйғонишга мажбур бўлган боланинг мияси ўз вақтида уйғонмайди ва керакли гормонлар чиқарилмайди. Натижада, мактабда синф ўртасида у оч қолиши ва қовирилган овқатлар ва газланган ичимликлар истеъмол қилишни бошлаши мумкин. Нега энергия истеъмоли йўқдек туюладиган болалар энергетик ичимликлар ичишади? Чунки улар танадаги энергия етишмаслиги ва уйқусизликни тўлдиришни хоҳлашади. Одам энергия етишмаслигини ҳатто қимор ўйинлари орқали ҳам тўлдириши мумкин, чунки одам ғалаба қозонганида дофамин - завқ гормони ажралиб чиқади. Ва бу жуда катта муаммо. Кечқурун инсон танаси тўйинганлик гормони бўлган липтинни чиқаради. Ва агар вақт зонаси нотўғри бўлса, қуёш 21-10 гача ботмаса, танада бу гормон чиқарилмайди.
Шунга кўра, баъзи одамлар кун давомида овқат ҳазм қилиш орқали тана вазнини ошириб, ортиқча овқатланадилар. Бу семизликка ва ҳатто диабетга олиб келади. Буларнинг барчасига илмий далиллар мавжуд. Буларнинг барчасини ўрганиб чиқиб, Қизилўрда вақтини ўзгартириш масаласини кўтардик. Биз бу ҳақда тахминан 5 йил гаплашдик, аҳолига вақтнинг танага таъсирини тушунтирдик.
2018 йил 21 декабрь куни Қизилўрда вақти бир соат орқага кўчирилди. Мактабнинг биринчи кунида мен болалардан: "Бугун қандай ухладингиз?" - деб сўрадим, улар жавоб беришди: "Ҳа, биз бугун будилниксиз уйғондик" дейишди. Бу нима дегани? Ва бундан олдин биз болаларни уйғотишга мажбур қилганимиз. Етти йилдан кейин эса қизилўрдаликлар бу вақтга кўникди, эрта ётиб, эрта туришга кўникди. Эрталаб уйимиз ёнидаги хиёбонга ҳам одамлар келиб, пиёда юришади.
– Қизилўрдадаги вазият аниқ, лекин бутун Қозоғистонда вақтни ўзгартиришга нима эҳтиёж бор эди?
– Қизилўрдада вақт ўзгарганида, Қостанайда вақт ўзгариши керак эди. Чунки биз бир хил вақт зонасидамиз. Ўскемен шаҳри эса, агар вақтни эскича қабул қилсангиз, олти соатлик зонанинг энг бошида яшаган. Илмий маълумотларга кўра, ҳатто бир хил вақт зонасида яшаса ҳам, шарқдаги одамлар қуёш билан туришади, ғарбдаги одамлар эса бунга мослашади ва бир соат олдин туришади. Ҳатто битта вақт минтақаси диабет, онкология ва юрак-қон томир касалликларининг ривожланишига сабаб бўлиши мумкинлиги аниқланди.
Адашмасам, 6-синф дарслигида “75-меридианда қуёш тўғридан-тўғри ўртада бўлса, соат 12 бўлади”, деб ёзилган. Энди, агар биз 7,5 градусга бўлинадиган бўлсак, бу меридианнинг ҳар икки томонидаги 67,30 дақиқадан 82,30 минутгача бўлган масофа бир соат деб ҳисобланади. Пешин вақти Ўскеменда соат 11:30 да, Туркистон, Қарағанди, Ақмола вилояти ва Шимолий Қозоғистон вилоятининг ғарбий қисмида мос равишда 12:30 да бўлиши керак. Бу вақт минтақаси. Агар биз Ўскеменда тушлик соат 11.30 да келишига ишонч ҳосил қилмасак, Туркистонда соат 12:30 да қандай келади? Агар биз Ўскеменда тушлик вақтини 12:30 да ушлаб турсак, Туркистонда тушлик соат 13:30 га ўтади.
Ўтган асрда Сталин фармони билан декрет вақти стандарт вақтга бир соат қўшиб киритилган эди. Бунинг илмий асоси ҳам, фойдаси ҳам йўқ, нега биз ўша даврга қайтамиз? Россия ҳам 2011-2014 йилларда барча вақт ўлчовларини синаб кўрди. Охир-оқибат, улар стандарт вақтдан яхшироқ нарса йўқлигини тушунишди ва улар декрет вақтидан расман воз кечишди. Қўшни Ўзбекистон беш соатлик зонада. Бир пайтлар Тошкент ва Чимкент тонгини қиёслагандим. Чимкентда қоронғу, Тошкентда эса ҳаёт қизғин кечган эди. Энди Ўзбекистоннинг демографик ҳолатига қаранг, иқтисодий тараққиётга қаранг, ёшларни иш билан таъминлаш имкониятларига қаранг. Уларнинг одамларга муносабати ва хушмуомалалигига қаранг, яъни уларда қўполлик ва жаҳл йўқ.
Қадимги кунларда одамлар кеч ухлаб, кеч туришарди. Эрта турган тақдирда ҳам, уйқу етишмаслиги эрта тонгда уйқу фазаси билан қопланди. Агар биз болани миясидан олдин уйғонишга мажбур қилсак, уни психологик стрессга дучор қилсак, у қандай инсон бўлиб улғаяди? У ота-онаси билан зиддиятга кириша бошлайди, мактабда маълумотни ўзлаштира олмайди, ўқитувчи ва синфдошлари билан баҳслаша бошлайди. Кечагача бизда бу жараёнларнинг барчаси бор эди. Шунинг учун "эски замон тўғри эди" деб ишониш учун ҳеч қандай асос йўқ.
– Маълумки, вақтни ўзгартиришга қарши петицияда 50 минг имзо тўпланган. Намойишларнинг асосий сабабларидан бири одамларнинг тонг ёруғида уйғонишидир. Бу ҳақда нима дея оласиз?
– Соат ўзгарганми ёки йўқми, одам бутунлай қоронғиликда ухлаши керак, бунинг учун у қалин пардалар сотиб олиши керак. Бу лоббичилик эмас. Одам уйқуга кетганда, танани тиклайдиган асосий гормон - мелатонин ишлаб чиқарила бошлайди. Агар биз буни шундай қилсакки, эски декрет вақтига кўра, тунги вақт кечроқ вақтга ўтади, у ҳолда мелатонин гормони танада тўғри чиқарилмайди.
Мисол учун, агар чуқур уйқу пайтида кўзингизга ёруғлик тушса, мелатонин секрецияси кескин тўхтайди, унинг ўрнига стресс гормони "кортизол" ажралиб чиқади ва сиз дам олиш ўрнига стрессни бошдан кечирасиз. Шунинг учун одам етарли даражада ухламайди. Ухлашдан 1-2 соат олдин кўзингизга ёруғлик тушишига йўл қўйманг, смартфон экранига қараманг. М. Уокернинг “Нега биз ухлаймиз” китобини ўқиб кўринг, унда уйқусиз одамларнинг бир-бирига нисбатан ўзига нисбатан ҳамдардлик ва меҳрибонлик йўқлиги айтилади. Ижодкорлик ва инновацион фикрлаш пасаяди. Табиий вақтдан фойдаланиш ўрнига сунъий вақт туфайли қанча олим ва ижодкор ғояларимизни бой беряпмиз? Иқтисодиётимиз қанча фойда йўқотди? Қандли диабет ва саратон касаллиги кўпайганми ёки йўқлигини кўришимиз керак.
Иккинчи муаммо - болаларда ёруғлик ифлосланиши омили. Кўпгина уйларда оқ неон чироқлар мавжуд, улар юмшоқ сарғиш чироқлар билан алмаштирилиши керак бўлган офис ёритгичлари. Ҳатто шифохоналарда ҳам оқ ёруғлик ишлатилади, деразаларда пардалар йўқ ва кўча чироқларининг ёруғлиги хонага киради. Эндиликда турар-жой биноларининг жабҳалари ҳам прожекторлар билан ёритилган. Шаҳарларнинг ёритилишига қаранг, буларнинг барчаси танага салбий таъсир қилади, биологик ритмларни бузади. Ҳатто 15 сония ёруғлик ҳам мелатонин ишлаб чиқаришни бузади. Ёруғликнинг ифлосланиши ва реактив лаг бир-бири билан чамбарчас боғлиқ.
Шунинг учун эрталаб уйғонганлар биринчи навбатда ўз хонасини қоронғилаши, бир вақтнинг ўзида туриш ва бир вақтнинг ўзида ухлашни одат қилишлари керак. Шунда сиз дарҳол тана ритми нормаллашишини ва соғлигингиз яхшилана бошлаганини кўрасиз. Қизилўрдада уйқуси яхшиланган, қандли диабетдан тузалиб кетган одамлар бор.
Бизни 5 та тиббиёт институти, жумладан, Онкология ва радиология институти қўллаб-қувватлади. Чунки бу мутахассислар долзарб илмий янгиликлардан хабардор. Мурожаат ёзиб, 50 минг имзо тўплаганлар эса бу жиҳатларни билишмайди. "Нега улар 20 миллион одамнинг фикрини ҳисобга олмайдилар?" Масалан, мамлакат аҳолисининг 30 фоизи ўсмирлар ва болаларнинг фикрини қандай аниқлаш мумкин? Уларнинг манфаатларига ким ғамхўрлик қилади? Даволаниш ёки операцияни буюришда шифокор беморнинг фикрини сўраши керакми? Шунинг учун бу соғлиқ билан бевосита боғлиқ бўлган мавзу бўлиб, кенг жамоатчилик томонидан эмас, балки мутахассислар томонидан муҳокама қилиниши керак.
Машҳурлардан бири шундай деб ёзган эди: “Эрталаб соат учда тонг отди. Мен одатда шу вақтда ётаман”. Фарзандларимизни ушбу режимга мослаштиришга арзийдими? “Болам соат 22:00 да ухлаб қолади, лекин мен 12гача туришни хоҳлайман”, деганлар ҳам бор. Бу қандай худбинлик?! Биз нима учун яшаймиз? Бизнинг келажагимиз фарзандлар эмасми? Боланинг соғлиғидан муҳимроқ нима бўлиши мумкин?
– Тиббиёт ва биология йўналишида махсус маълумотингиз борми? Агар сиз тадбиркор бўлсангиз, тадқиқот сизнинг ҳисобингиздан ўтказилдими?
– Ҳеч кимга сир эмас, касбим қурувчи, ҳозир тадбиркорман. Хронобиологияни ўқиганимга 13 йилдан ошди. Амир Қуат, Султан Тўлеуханов, Ольга Шестакова, Татьяна Гончарова каби тажрибали олимлар билан кўп суҳбатлар қурдим. Уларнинг таклифига биноан мен ҚазМУда қисқа муддатли ўқиш курсида бўлдим. Бу курс мен учун жуда фойдали бўлди, кўплаб ишлар билан танишдим. Масалан, Ханиса Сатпаеванинг 1995 йилда ёзилган “Одам физиологияси” китобида шундай дейилади: “Замонавий тиббиётнинг келажаги соғлом инсон учун гигиеник ва профилактика шароитларини яратишдир. Шу билан бирга, барча тиббий қарорларда биологик ритмларни ҳисобга олиш керак”. Биологик ритмларни ҳисобга олиш ҳар бир даволанишнинг, ҳар бир дорининг, ҳатто жарроҳликнинг ҳам ўз вақти борлигини англатади. Ва агар вақт ўзгарган бўлса, у ҳолда соат 8 да буюрилган дори 6 да қабул қилинган бўлса, фойдали бўлмайди.
Сиз пул ҳақида жуда асосли савол бердингиз; Мен атаган олимлар соф иштиёқ билан ишладилар ва бунинг учун бир тийин ҳам олмадилар. Ўз маблағим ҳисобидан Астана ва Ўскемен шаҳарларига бориб, тадбиркор бўлишга муваффақ бўлдим. Бу ерда асосий масала болалар ва бутун Қозоғистон аҳолиси саломатлигидир. Бу омилларнинг барчаси нимага олиб келиши мумкинлигини билиб, кўриб, қандай қилиб жим туришим ва томоша қилишим мумкин? Шунинг учун афсусланадиган ҳеч нарсам йўқ, бу қарорнинг тўғрилигига тўлиқ аминман.
Мен ҳозир Бутунжаҳон табиий вақт алянси аъзосиман. Америка, Европа, Австралиядан вакиллар бор. Энди маълум сабабларга кўра вақтини ўзгартирган барча мамлакатлар тўғри вақт минтақасига қайтиш масаласини кўтармоқда.
Масалан, Европа парламенти 2018 йилда ёзги вақтга ўтишдан бош тортди. 2018 йилда физиология бўйича Нобель мукофотини олган олимлар бор. Бу борадаги изланишлар камаймади, балки кўпайди. Албатта, кўп танқидлар бор, мен "сиз олим эмассиз" ва "сиз тиббиёт мутахассиси эмассиз" ибораларини тез-тез эшитаман. Ўтган йили 5 та институт олимлари билан учрашдим, 13 йилдан бери шу мавзуни ўрганиб келаман, ҳар куни кўп маълумотлар топаман. Кимни мутахассис деб аташимиз мумкин? Фақат дипломли одамми ёки ўз ишини тўлиқ биладиган одамми? Мен ўзимни бу олимлар даражасига тенглаштирмайман, лекин бир вақтлар Галилей ҳам Ер Қуёш атрофида айланади, дегани учун ҳукм қилинган. Ҳозир инквизиция вақти эмас, акс ҳолда вақт минтақасини ортга қайтарганим учун мени қораламоқчи бўлганлар топилади (кулади).
– Қозоғистонда вақт зоналари билан шуғулланувчи ташкилот борми?
– Вақт минтақаси ўзгарганида, идоралараро гуруҳ тузилди ва бу гуруҳ ҳозир ҳам мавжуд. Петиция 50 000 имзо тўплаган ва тез орада кўриб чиқилади. Менимча, ҳеч бўлмаганда Бош вазир ўринбосари раислигида гуруҳ тузилиб, турли соҳа олимлари бирлашиши керак. Бунинг сабаби, қонунга кўра, бир вазир бошқа вазирга топшириқ бера олмайди. Тиббиёт мутахассислари ҳали ҳам бу мавзудан узоқда. Қиш кунларида болалар мактабга кеч боришини, тўйиб ухламасликларини барча ўқитувчилар ва мактаб директорлари яхши билишади. Аммо уларнинг ҳеч бири бу саволни кўтармайди. Умуман олганда, вақт минтақасини ўзгартириш тиббий муаммодир. Аммо аҳолини сўроқ қилиш билан тиббий муаммони ҳал қилиб бўлмайди. Шунинг учун биз бундай қарама-қаршилик бўлишини билардик, лекин буни абсурд деб ҳисоблаймиз.
