Уй vs автомобиль: одамлар қайси бирини кўпроқ сотиб олишади
ASTANA. Kazinform – Охирги икки йил ичида қозоғистонликларга берилган кредитлар ҳисобларида ўзига хос хусусият пайдо бўла бошлади. Фуқаролар ипотека тўловларини камайтириб, автокредитлар орқали автомобиль минишни афзал кўрмоқда. Бизнинг тахминимизча, кўпчилик такси ҳайдовчиси бўлиб пул топишни мақсад қилганга ўхшайди. Бунинг ортида ҳақиқатан ҳам ижтимоий-иқтисодий муаммо борми? Kazinform таҳлилий шарҳловчиси ушбу мавзуни мутахассислар билан муҳокама қилди.
Биринчидан, статистик маълумотларни кўриб чиқайлик. Махсус ҳодиса илк бор ўтган йилнинг март ойида кузатилган эди. Бир ой ичида қозоғистонликлар 136 миллиард тенгега ипотека олдилар, автокредитлар миқдори эса 145 миллиард тенгега етди. Кейин ипотека кредитлари ўз кучини тиклади ва автокредитлардан ошиб кетди. Мутахассислар бир лаҳзалик ҳодисани шунчаки тасодиф деб рад этишди ва бу яна содир бўлмаслигини башорат қилишди. Бироқ жорий йилнинг февраль ойида автокредитлар 165 миллиард тенгени ташкил этиб, ипотека кредитларини (152,8 миллиард тенге) 12 миллиарддан ортиқ маблағни ортда қолдирди.
Йил бошида мамлакатда 5,7 миллион автомобиль борлиги хабар қилинган эди. Ҳар тўртинчи қозоғистонликда автомобиль бор, деб тахмин қилишга асос бор. Бироқ, автокредитларнинг ўсиши давом этса, келажакда бу статистика сезиларли даражада ошиши аниқ.
Бир нарсага эътибор қаратганимиз шуки, ҳозир Қозоғистонда автомобиль савдоси авжига чиқди. Дилерлар имтиёзлар бериб, давлат дастуридан ташқари 4 фоизли кредитни ўзлари жорий қилмоқда. Ҳужжатни текшириш жараёни тезлашди.
Қозоғистон Миллий банкининг март ойидаги маълумотларига кўра, банк сектори жами 36,0 триллион тенге, жумладан, тадбиркорлик субъектларига 14,9 триллион тенге кредит ажратган бўлса, аҳолига берилган кредитлар ҳажми бир йил ичида 22,7 фоизга ошиб, 21,1 триллион тенгени ташкил қилди. Тадбиркорлик субъектларининг олган пуллари аҳолининг кредитларини қайта ишлашга мос келмайди. Аҳоли томонидан олинган кредитларнинг 1/3 қисмини ипотека кредитлари ташкил этади – 6,7 триллион тенге. 606 минг қозоғистонлик уй-жой кредитини тўламоқда.
Энди масаланинг моҳиятига ўтайлик. Қозоғистонликлар ростдан ҳам машина сотиб олишга ва у орқали пул ишлашга қизиқадими? Ёки бу вақтинчалик ҳодиса деб ҳисоблашимиз керакми?
Такси ҳайдовчилари мамлакатдаги ўртача кўрсаткичдан кўпроқ маош олади
Иқтисодчи Андрей Чеботаревнинг фикрича, уй-жой сотилишининг секинлашиши ижобий белгидир. Чунки ўтган даврда аҳолига пенсия жамғармасидан етарли миқдорда пул ўтказиш мумкин бўлганида бу бозор жадаллашиб, нархлар кўтарилиб кетган.
“Буларнинг барчаси имтиёзли дастурлар ва арзон кредитлар туфайли эди. Ҳозир асосий ставка юқори, ипотека 18% дан бошланади. Бу жуда кўп эканлиги ўз-ўзидан аён. Энди самарадорлик жиҳатидан фақат соддалаштирилган дастурлар қолмоқда, улар секин ривожланмоқда.
Аслида, бу яхши белгидир. Чунки бозор тўҳтаса, квартира нархи ошмайди. Ўтган йили нархлар ўртача атиги 4 фоизга ошди. Бу ўсиш асосан бизнес-класс сегментида кузатилди, эконом ва комфорт синфидаги ўсиш ҳатто 1 фоизга ҳам етмади. Нарх инфляция билан солиштирганда сезиларли даражада ўзгармади. Энди кўпчилик яна квартира сотиб олиш имкониятига эга бўлади”, – деди эксперт.
Энди олдинги уй-жой бозоридаги вазият автокредитларга ўтди. Ҳа, ҳозир аҳоли 4 фоизли автокредитларга оқиб келмоқда. Бу аслида чегирма бўлмаслиги мумкин. Бунинг сабаблари бор: биринчидан, чегирма давлат томонидан эмас, балки банклар ва дилерлар томонидан тақдим этилади. Бозор машиналар билан тўла бўлгани учун сотувлар камайди, шунинг учун улар бирлашдилар ва илгари ҳеч қачон бўлмаган чегирмаларни таклиф қилишди.
Иккинчидан, синчиклаб қарасангиз, 4 фоизлик чегирма деб аталганига қарамай, автомобиль нархи олдиндан сунъий равишда оширилганини кўришингиз мумкин. Ваҳоланки, бу ҳали ҳам оз бўлсада халқ учун фойдалидир.
“Менимча, Молия бозорини тартибга солиш агентлиги ҳозир ҳаракат қилиши керак. Автомобиль кредитига мурожаат қилишда қарзнинг даромадга нисбати инобатга олинмайди, яъни одам даромадининг 50 фоизи кредитга сарфланган тақдирда ҳам автокредит олиши мумкин. Ушбу қоидани қайта кўриб чиқиш керак. Охир оқибат, автокредитлар бозорини барқарорлаштириш ҳам зарур”, – дейди Андрей Чеботарев.
Ҳеч кимга сир эмаски, кўпчилик автомобилни нафақат шахсий эҳтиёж ва транспорт воситаси, балки меҳнат қуроли ва бойлик сифатида ҳам қабул қилади. Бўш вақтида машинасида одамларни ташиш, таксичи бўлиб ишлаб пул топади. Кўпчилик экспертлар Қозоғистонда такси нархи юқори эканлигини, у ерда мунтазам ишлаётган одам ўртача ойлик маошидан ҳам кўпроқ маош олишини айтади.
“Такси компаниялари ҳайдовчилар яхши маош олишларини тасдиқлашди, мен ўзим текшириб кўрдим, бу ҳақиқат. Шундай экан, транспорт одамларнинг даромадини оширадиган бойликдир. Имтиёзли кредитга машина олади, таксичи бўлади, ойлик тўловларини тўлаб туради. Кредитга эга бўлганингизда, транспорт воситаси банк томонидан суғурталанган ва кафолатланган. Банк суғурта мавжудлигини назорат қилади. Бу яхши нарса", – дея қўшимча қилди эксперт.
Бироқ, Андрей Чеботаревнинг айтишича, Қозоғистонда умуман уй-жой олиш ва ипотека олиш қийинлашмоқда. Бу сўнгги икки йил ичида базавий ставка жуда юқори бўлганлиги сабабли содир бўлди.
Иқтисодчига кўра, давлат базавий ставкани ошириш орқали бозор ипотекаларини сиқиб чиқарган. Ҳозирда банкдан 18 фоиз ставкада ипотека олиш жуда хавфли ҳаракат. Банклар талабларни кучайтирмоқда, чунки базавий ставка юқори ва иқтисодий вазият беқарор.
“Бугунги кунда ипотека бозорида фақат давлат – “Отбаси банки” ва қатор имтиёзли дастурлар қолмоқда. Масалан, “7-20-25” дастурида операторлар иккинчи даражали банклар бўлса-да, барибир давлат дастури.
Аммо давлат бир қўли билан ёрдам бераётган бўлса, иккинчи қўли билан ипотека бозорини секинлаштириш учун шарт-шароитларни кучайтирмоқда. Илгари оз миқдорда ортиқча тўловни амалга ошириш орқали исталган вақтда кредит олиш мумкин бўлган бўлса, энди сизда омонат бўлиши шарт, оралиқ кредитлар бўйича фоиз ставкалари ошди, бошқа талаблар ҳам ошди. Буларнинг барчаси уй-жой бозорини барқарорлаштириш учун қилинмоқда", – дея қўшимча қилди эксперт.
Ниҳоят, бу чора-тадбирлар ўз самарасини берган кўринади. Андрей Чеботаревнинг таъкидлашича, уй-жой бозори ҳозир секинлашди ва нархлар ўсиши энди камайди. 2020-2022 йилларда нархлар кескин ошган бўлса, 2023 йилда нархлар барқарорлаша бошлади. Яъни давлат бозорни секинлаштириб, нарх-навонинг ошишини тўхтатиб, уй-жойни аҳоли учун ҳамёнбоп қилмоқчи.
Банклар ипотека кредитларини беришни хоҳламайдилар
R-Finance молиявий маслаҳатчиси Арман Байғанов ҳам ҳамкасбининг сўзларини тасдиқлайди. Асосий сабаб, ипотека фоизлари юқори ва кўчмас мулк нархи қиммат.
“Қулай машинанинг нархи 5-10 миллион тенге атрофида, ҳозирги тарифлар бўйича квартира сотиб олиш учун, айниқса уни йирик шаҳарларда сотиб олсангиз, сизга камида 20-30 миллион, баъзан эса 40 миллион тенге керак бўлади. Шунга кўра, олинган кредитлар миқдори ҳам юқори бўлиб, бу аҳоли учун жуда зарарли.
Қозоғистонда тижорат банкларида йиллик фоиз ставкалари 20 фоиздан юқори. Агар “Отбаси банк”нинг узоқ муддатли шартлари ҳисобга олинмаса, бу кўпчиликни ипотекадан воз кечишга мажбур қилади", – дейди иқтисодчи.
Бу ерда яна бир муаммо бор: мамлакатдаги кўплаб банклар ипотека кредитларини тақдим этмайди. Бунинг сабаби шундаки, уй ягона яшаш жойи ҳисобланади ва агар келажакда ипотека тўланмаса, ундириш қийин бўлади. Ушбу мулкни қайтариб олиш банклар учун мураккаб жараёндир. Шунинг учун баъзи банклар атайлаб ипотека кредитларини молиялаштирмайди.
“Гарчи ҳозирда автокредитлар бўйича 4% имтиёзли ставка мавжуд бўлса-да, бу Қозоғистондаги транзакцияларнинг умумий ҳажмининг жуда кичик қисмини ташкил этади. Аксарият автосалонлар эса паст фоиз ставкалари бўйича автокредитлар беришади. Баъзи салонларда банклар билан махсус шартномалар ва ҳамкорликлар мавжуд бўлиб, улар имтиёзли кредитлар ва бўлиб-бўлиб тўловларни таклиф қилиш имконини беради. Ҳатто баъзи йирик брендлар (масалан, Toyota) ўзларининг микромолия ташкилотларига эга. Улар ўртача нархдаги автомобиллар учун тўлов кредитини таклиф қилишади.
Шунинг учун автокредитлар бозори ипотека бозорига қараганда анча фаол. Албатта, бу тўғри эмас. Аммо одамлар транспорт орқали даромад олади ва ундан шахсий ёки бизнес мақсадларида фойдаланишга ҳаракат қилади. Квартира олиш учун дарҳол пул йиға олмайдиганлар учун бу ҳамёнбоп муқобилдир”, – дея хулоса қилди Арман Байғанов.
Албатта, уй-жой ёки автомашинани танлаш фуқароларнинг ўзига боғлиқ. Бироқ, биз ипотека билан боғлиқ иккита ҳодисани англадик. Биринчидан, банклар уй-жой кредити шартларини қаттиқлаштирмоқда. Иккинчидан, ипотека кредитлашнинг секинлашиши туфайли уй-жой нархи аввалгидек ошгани йўқ, ўз қийматини бир хил даражада сақлаб қолди.
