Ўскемендаги заводда АЭС учун ёқилғи таблеткаларини ишлаб чиқариш қандай амалга оширилади - фоторепортаж
ÖSKEMEN. Kazinform - Қозоғистонда атом электр станциялари қурилиши бўйича жамоатчилик муҳокамалари бўлиб ўтмоқда. Бу атом энергетикасини ривожлантиришга замин яратишини кўплаб мутахассислар таъкидламоқда. Бундан ташқари, Ўскемендаги Улби металлургия заводи АЭС учун ёқилғи таблеткаларини ишлаб чиқаради. Шу боис мамлакатда АЭС қурилса, унга ёқилғини қаердан олиш керак деган савол туғилмайди. Kazinform агентлиги мухбири Марказий Осиёдаги ноёб заводга ташриф буюриб, унинг фаолияти билан танишди.
Улби металлургия заводи (УМЗ) атом энергетикаси, электроника, металлургия саноати ва бошқа саноат тармоқлари эҳтиёжлари учун уран, бериллий, тантал ва ниобий маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган глобал ишлаб чиқарувчилардан биридир. 1949 йил октябрь ойида ташкил этилган. 1997 йилдан бери Қозоғистоннинг атом саноатидаги манфаатларини ифодаловчи "Қазатомсаноат" миллий атом компанияси таркибига киради.
“УМЗ” АЖ «Ульба-ТВС» заводида АЭС учун уран ёқилғиси компонентларини ишлаб чиқаради. Заводга боришдан олдин компаниянинг жамоатчилик билан алоқалар бўлими бошлиғи Юлия Антонова билан суҳбатлашдик.
— “Ульба-ТВС” МЧЖ Қозоғистон-Хитой қўшма корхонасидир. 51% улуш "Қазатомсаноат" миллий атом компаниясининг шўъба корхонаси бўлган Улби металлургия заводига тегишли, иккинчи иштирокчи Хитойнинг CGNPC-URC компанияси бўлиб, 49% улушга эга. Завод Қозоғистон ва Марказий Осиёда АЭС учун ёқилғи ишлаб чиқарадиган ягона корхона эканлиги билан ажралиб туради. Лойиҳавий ишлаб чиқариш қуввати йилига 200 тонна кам бойитилган уранни ташкил этади. Бу йилига тахминан 440 та иссиқлиқ тарқатувчи комплектдир. 2024 йилда тўлиқ лойиҳа қувватига етиш режалаштирилган. Бу ерда Франция, Германия, АҚШ, Хитой ва Қозоғистонда ишлаб чиқарилган ускуналар ўрнатилган, – деди у.
Иссиқлик тарқатувчи комплекти (ИТК) ядровий реакторда иссиқлик энергиясини ишлаб чиқариш учун мўлжалланган махсус муҳандислик маҳсулоти бўлиб, унинг ичида ёқилғи таблеткалари жойлаштирилганлигини тушунтирамиз.
Қозоғистонда қазиб олинган табиий уран иссиқлик тарқатувчи комплектларини ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Ядро ёқилғисини олиш учун табиий уран уран гексафторид (ГФУ) шаклига айланиши керак ва уран 235 изотопида, одатда 5% дан паст бўлиши керак.
Шу мақсадда Қозоғистондан табиий уран Россияга конвертация қилиш (уран гексафторидини ишлаб чиқариш) ва бойитиш учун юборилади. Бойитилган уран УМЗга кукун ва ёқилғи таблеткаларини ишлаб чиқариш учун етказиб берилади.
ИТКлар қаерга ва қандай ҳажмда экспорт қилинишини сўрадик.
- CGN компанияси иштирокидаги ИТК фақат ХХРдаги атом электр станцияларига юборилади. 2022-2023 йилларда Хитойга бешта ИТК етказиб берилди. Кам бойитилган уран бўйича жами 150 тоннага яқин маҳсулот жўнатилди. ИТКларининг иккита партияси аллақачон Хитой атом электр станциялари реакторларига юкланган. Булар мамлакат жанубидаги «Янцзянь» ва «Фанчэнган» станцияларидир. 2024 йил июль ойи охирида жами 8 та ИТК етказиб берилди. Кам бойитилган уран бўйича бу 240 тоннани ташкил этади, - дейди Антонова.
Шунингдек, Атом энергияси бўйича Халқаро агентликнинг (МАГАТЭ) паст бойитилган уран банки УМЗ ҳудудида жойлашганлигини ҳам қайд этиш лозим.
НОУ банки МАГАТЭ назорати остидаги уран гексафторид (ГФУ) кўринишидаги паст бойитилган уран зазираси ҳисобланади. ГФУ ядро ёқилғисини ишлаб чиқариш учун хомашё ҳисобланади. Ушбу хомашёни етказиб беришда узилишлар юзага келган тақдирда, МАГАТЭга аъзо давлатлар Банкда сақланадиган кафолатланган захирадан фойдаланишлари мумкин.
- 2019 йил 10 декабрда Банк расман фойдаланишга топширилди. Банкдаги кам бойитилган уран ҳажми ҳозирда 90 тоннани ташкил этади. 2018 йилда уни бошқариш бўйича ўтказилган очиқ тендер ғолиблари "Қазатомсаноат" МАК ва Франциянинг Orano Cycle компанияси бўлди, улар бир йилдан сўнг Банкга ГФУларни етказиб бердилар ва шу билан унинг лойиҳа тўлдирилишини таъминладилар. Шу пайтгача ушбу банкдаги уран ишлатилмаган, яъни НОУ Банк фаолияти давомида кафолатланган захира сўралмаган, – дейди “УМЗ” АЖ жамоатчилик ва давлат органлари билан алоқалар бўлими бошлиғи.
Заводнинг ўзи ҳақида бир оз маълумотга эга бўлгач, АЭС учун зарур бўлган ёқилғи таблеткалари қандай тайёрланишини ўзимиз кўриш учун ичкарига кирдик.
Бизга биринчи навбатда хавфсизлик қоидаларини тушунтириб, махсус кийим-кечак беришди.
Уран ишлаб чиқариш цехи раҳбари вазифасини бажарувчи Владислав Когай урандан ёқилғи таблеткалари қандай тайёрланиши ҳақида гапириб берди.
- Аввал уранга қуруқ агент қўшамиз. Шундан сўнг қолиплаш ва синтерлаш жараёни амалга оширилади. Кейин улар майдаланади ва таблеткаларнинг ташқи шаклидаги нуқсонлар текширалади. Кукунни тайёр таблеткага айлантириш жараёни 12 кун давом этади, - дейди у.
Заводда иш узлуксиз бўлгани учун ходимлар 3 сменада ишлайди. Биринчи смена 08.00 дан 16.00 гача, иккинчиси 16.00 дан 00.00 гача, учинчиси 00.00 дан 08.00 гача.
Ёқилғи таблеткалари экспорт учун қандай ташилади деган савол туғилади. Шу мақсадда ИТК яратилади.
Улар ИТК линиясида ишлаб чиқарилади, у ушлагич учун кўтарувчи платформадан, йиғиш айланадиган платформадан ва ёнилғи таёқчаларини тортиш учун столдан иборат.
- Твэллар махсус технология ёрдамида яратилган. Технология ҳақида қисқача гапирадиган бўлсак, корпус қувурлари қўлда буфер столига ётқизилади ва кейин автоматик равишда транспорт линияси бўйлаб ҳаракатланади. Оператор фақат жараённи кузатади ва мумкин бўлган оғишларга жавоб беради. Тозалаш, тозаликни назорат қилиш, пайвандлаш ва визуал текшириш босқичларидан ўтгандан сўнг, корпус найчалари тебраниш юклагич ёрдамида таблеткалар билан тўлдирилади. Твэллар шундай тайёрланади, — тушунтирди заводнинг таблеткалар ва твэллар бўлими бошлиғи Вадим Казаков.
Кейинчалик, твэллар скелетга бирлаштирилади. Скелет - келажакдаги ИТК учун қувурлар ва панжаралардан ясалган тетраэдрал рамка.
Уларни ишлаб чиқариш учун панжаралар, шунингдек, инструментал қувурлар ва асбоб қувурлари икки томонлама нуқтали пайвандлаш роботига жойлаштирилади.
Оператор панжараларни олдиндан ўрнатади ва қувурларни қўлда уларга суради.
Қувурлар ва панжараларни пайвандлаш автоматик режимда робот томонидан амалга оширилади. Пайвандлаш жараёни тугагандан сўнг, скелет икки оператор томонидан координата ўлчаш машинасига жойлаштирилади, бу ерда скелетнинг кўриниши ва унинг геометрик параметрлари текширилади.
Кейинчалик, тайёр ва синовдан ўтган скелет сақлаш учун токчаларга ўтказилади. Ёқилғи агрегати шундай ишлаб чиқарилади.
Битта ИТК 450 кг уранни сақлайди. Заводнинг лойиҳа қуввати йилига 440 та ана шундай ёқилғи агрегатларини ташкил этади. Тайёр маҳсулотлар эса Хитойга темир йўл орқали экспорт қилинади. Завод устидан назорат қаттиқ.
МАГАТЭ вакиллари келиб, текширув ўтказишади. Лекин шуни таъкидлаш жоизки, завод ташкил этилганидан буён бу ерда ҳеч қандай авария ҳолатлари кузатилмаган.
