Ўрта асрлардаги Саройчиқ — Улуғ улуснинг пойтахти
ATYRAU. Кazinform - Атирауда Миллий қурултойнинг учинчи йиғилиши бўлиб ўтмоқда. Ундан олдин Миллий қурултойнинг биринчи мажлиси Улитауда, иккинчи мажлиси Туркистонда бўлиб ўтди.
Давлат раҳбари ўтган йили “Мамлакат тарихида алоҳида ўрин тутган яна бир вилоят Атирау вилоятидир. Машҳур хонларимиз у ерда машҳур Саройчиқ шаҳрига ўрдасини қурганлар. Мен Миллий қурултойнинг навбатдаги йиғилишини ушбу тарихий ҳудудда ўтказишни таклиф қиламан”, — деди у.
Энди меъморчилиги ва маданияти кўплаб тарихчилар қаламига мансуб тарихий ҳудудда яхши инсонлар учрашади.
Ўрта асрдаги тарихий шаҳар ўрни Махамбет тумани, Саройчиқ қишлоғида, Ёйиқ дарёси бўйида жойлашган. Саккиз йил аввал тарихий жойни сақлаб қолиш мақсадида дарё соҳилини мустаҳкамлаш ишлари бошланган эди. Ўтган йили янги сайёҳлик маркази очилди. Тарихий шаҳарнинг жойлашуви хорижлик сайёҳларни қизиқтирадиган археологик ёдгорликлар қаторига киритилган. Масалан, 2021 йилда 12 мингдан ортиқ, 2022 йилда эса 18 минг 500 киши “Саройчиқ” музей-қўриқхонаси тарихи билан танишиш учун келган.
“Саройчиқ” давлат тарихий-маданий музей-қўриқхонаси директори, тарих фанлари доктори Абилсейит Мухторнинг сўзларига кўра, XI асргача бошланган тарих Қозоқ саҳросидаги энг қадимий тарихий шаҳар Буюк ипак йўлидаги савдо марказларидан бири бўлган. Ўрта асрлар шаҳрининг тарихи жуда чуқур. Бундан ташқари, жуда кўп ёзма маълумотлар мавжуд. Зеро, Саройчиқ Улуғ улус пойтахти даражасига етган шаҳардир.
– Бу борада, аввало, ўрта аср тадқиқотчиси Абулғози ижодига эътибор қаратишимиз керак. Чунки солномачи Улуғ улус хони – Берке ҳақида шундай ёзган эди: “Бир куни от миниб, акаси (Боту) қурдирган Саройчиқ шаҳрига боради. Яъни, шаҳар Улуғ улус тарихи билан бевосита боғлиқ. Бироқ, шаҳарнинг ўз-ўзидан пайдо бўлмаслигини ўйласангиз, унинг тарихи чуқур эканини ҳис қиласиз. Бу ҳақда Алкей Марғулан огоҳлантирган эди. Саройчиқнинг шуҳрати Улиқ улус даврида дунёга тарқалди. Боту ва ундан кейинги мамлакат ҳукмдорлари даврида Сарой-Боту (Сарой ал-Махрус), Сарой-Берке (Сарой ал-Жадид), Саройчиқ шаҳарлари муҳим сиёсий ва иқтисодий марказларга айланди.
Ўрта аср маълумотларига кўра, Беркехон ва Тоқтихон Саройчиқда ислом динини қабул қилган. Жанибекхон ва Бердибекхон тахтга ўтириб, мамлакатни бошқарганлар. Сарой-Боту тарихининг тадқиқотчиси Е. Пигарев 1242/43-1313 йилларда Волга-Ёйиқ оралиғида пойтахт даражасига етган икки шаҳар - Сарой ал-Махрус ва Саройчиқни кўрсатади. Биз узоқ вақтдан бери гапириб келаётган аз-Жанибекхоннинг ҳикояси ҳам Саройчиқ билан боғлиқ. “Оққуш кўли” ва “Олтин қайиқ” ҳақидаги афсоналар замирида буюк тарих ётади. Сарой Европа ва Осиёни боғловчи олтин кўприк эди. Ибн Батута (1333-1334), Жованни Маригнолли (1338-1353), испан руҳонийси Пасхалия (1335-1339), савдогар ака-ука Франциско ва Доминико Пицигани (1367) шаҳарнинг муҳим карвон йўлида жойлашганлигини таъкидладилар.
Бу борада Олтин Ўрда даври тадқиқотчиси Р.Почекаев “Саройчиқ карвон йўлларидан ўлпон йиғувчи маъмурий марказ бўлган”, деб ҳисоблайди. Саройчиқ ўрнида олиб борилган археологик қазишмалар унинг Улуғ улуснинг асосий шаҳарларидан бири бўлганлигини кўрсатади. Қазишма давомида топилган сарой мажмуаси, турар-жойлар, ундан топилган сопол идишлар, Хитой селадонлари, Эрон сирли сопол турлари шаҳарнинг бой ва қудратли бўлганидан далолат беради”, – дейди Абилсейит Мухтор.
Директорнинг ёзишича, ХІІІ-ХVІ асрларда Саройчиқда Олтин Ўрда, Ноғай Ўрдаси ва Қозоқ хонлиги ҳукмдорлари дафн этилган пантеон бўлган. Ҳозир Саройчиқда “Хонлар пантеони” ёдгорлиги бор.
“Ёзувчи Анес Сарой Саройчиққа келганида шоир Шинияз Шанайули асарларининг биринчи нашрида “Сарайчиқда 9 хон қабри бор, дейдилар” деган сатрлар бор. Биз бу масалани аниқлашни бошладик. Биринчидан, пантеон борми? Шу ўринда венециялик роҳиб Фра Мауронинг 1459 йилдаги харитасида унинг Ёйиқнинг ўнг қирғоғига қўйилгани, гумбаз билан белгилангани ва “Ҳукмдорлар қабристони” деб ёзилганини асос қилиб олайлик. Кейинчалик рус олимлари П.Ричков, ХVІІІ асрда П.Паллас, ХІХ асрда А.Левшинлар асарларида ўз аксини топди. 1937 йилда Саройчиқда биринчи комплекс археологик қазишма олиб борган Н.Арзютов бу ерни “Олтин Ўрда хонлари дафн этилган жой” деб ёзган бўлса, 1950 йилда Г.Паcевич “Саройчиқ буюк Жўжининг пойтахти бўлган ва дастлабки Олтин Ўрда хонлари дафн этилган жой”, деб ёзган эди. 1950 йилда А.Марғулан шундай хулосага келади: “Ёзма манбаларга кўра, Қозоқ хонлари Жонибек ва Қосимхонлар учун Саройчиқда ХV-ХVІ асрларга оид ажойиб меъморчилик ёдгорликлари қурилган... Манбалардан маълумки, Қосимхон вафот этиб, 1524 йилда Саройчиқда дафн этилган”. Ўтган асрнинг 90 йилларида Саройчиқда қазиш ишлари олиб борган З.Самашев ва Д.Талеевлар ўз мақолаларида шундай ёзадилар: “Кўплаб илмий муаммолар соясида кўринмай қолган муаммолардан бири бу ўша хонлар дафн этилган қадимий қабристонни топиб ўрганиш эди. Бир ой давом этган қидирув ишлари натижасида хонлар дафн этилган қабристон ҳудудини аниқлаш мумкин бўлди. Бир сўз билан айтганда, мамлакат ҳукмдорлари дафн этилган пантеоннинг жойини аниқлаб, чизиб қўйишди”, - дейди у.
Унинг сўзларига кўра, тадқиқотчилар Саройчиқ тарихи ХІІІ асрдан аввал бошланишига эътибор қаратишган. Энг муҳими, Саройчиқ Қозоқ хонлигининг пойтахти эди. Тарихий шаҳар ўрнида кўплаб қимматбаҳо ёдгорликлар топилган. Ҳозирда бу экспонатларнинг барчаси сайёҳлик марказининг олтита кўргазма заллари ва кўргазма павильонларида намойиш этилмоқда. Олтин Ўрда даврида Саройчиқнинг макетини яратишга олимлар ёрдам берган. Барча экспозицияларнинг мультимедиа версияси яратилди. Бу сайёҳлик марказига ташриф буюрувчиларга қозоқ, рус ва инглиз тилларида маълумот олиш имконини беради.
Қасимхон Саройчиқда дафн этилганми?
Ўрта асрларга оид Саройчиқ шаҳри ўрнида ҳар йили археологик қазишмалар олиб борилади. Масалан, 2020 йилда кейинчалик Олтин Ўрда ва Ноғай Ўрдаси ҳамда Қозоқ хонлигининг пойтахтига айланган Саройчиқ шаҳри ўрнида бошқа қабристон топилган. Тарихий маълумотлар асосида тадқиқот олиб борган археологлар қабристон халқимизнинг буюк сиймоси Қосимхон дафн этилган жой бўлиши мумкинлигини инкор этмайди.
“Ўрта аср тадқиқотчиларининг асарларига эътибор қаратадиган бўлсак, Қадирғали Жалойирнинг 1602 йилдаги “Солномалар тўплами”да Қасимхон “ниҳоят Саройчиқда вафот этади. Шу кунларда қабри Саройчиқда, 1665 йилдаги Абиулғозининг “Турк йилномаси”да Олтин Ўрда хонлари Тўхтағухон ҳақида “шоҳона умри бор-йўғи олти йил бўлган, Саройчиқ шаҳрида дафн этилган”, Жанибекхон ҳақида "у ўн етти йил ҳукмронлик қилди. У Саройчиқда дафн қилинди” деб ёзилган. Бундан ташқари, Ўтемис ҳожи, Абулғози, Абдулғаффор Қримий ва Нўғой шеърларидаги билвосита маълумотларга асосланиб, Олтин Ўрда хонларининг Мўнгке Темирхон, Бердибекхон, Тўхтамисхон, қозоқ хонларининг отаси Бароқхонлар дафн этлган деб тахмин қиламиз”, - дея изоҳ берди Абилсейит Мухтор.
Музей-қўриқхона директорининг маълум қилишича, рус олими В.Трепавлов: “Саройчиқда Жанибек, Бурундиқ, Қасим ўрдалари бўлган”. Бинобарин, Қозоқ хонлигининг биринчи хонлари Саройчиқни ҳеч қачон эътиборидан четда қолдирмаган.
Қасимхоннинг Саройчиқда дафн этилгани ҳақида бир қанча далиллар мавжуд. Аввало, 1840 йилларда Жангирхон Бўкейхонули Саройчиққа келганида улуғ бобосининг бошига белги қўйиб, “Хон қабри” деб аталган ҳудудни ўраб олди. Кейинчалик бу белги йўқолди.
Иккинчидан, 2019 йилда Атираулик олимлар Россия архивидан Саройчиқ шаҳрининг қадимий хотира харитасини топдилар. Рус тадқиқотчиси-олими Алексей Алексеев 1861 йилги асарида хон қабрининг жойлашган жойини аниқ кўрсатиб, уни “авлиё-склеп” деб белгилаган. У ўзи кўрган “Хон мақбараси” гумбазли ва сарбаланд мақбара эканлигини таърифлаган. Олим гумбазнинг уч томонида деразалар, шарқий томонида эшик борлигини ёзган.
Учинчидан, маҳаллий археологлар Саройчиқнинг чуқур яширинган тарихини доимий равишда ўрганмоқда. Ушбу тадқиқотларга асосланиб, Алексей Алексеев томонидан тақдим этилган маълумотлар очилаётган мақбаранинг контурига тўғри келиши аниқланди.
Кейинги йилларда топилган тарихий маълумотлар эса Қасимхоннинг Саройчиқда дафн этилганлигини тўлиқ тасдиқлайди. Хоннинг дафн этилган жойини топиш бўйича экспедициямиз муваффақиятли ўтди, дейишга асос бор. Алексей Алексеевнинг эслатмасида келтирилган маълумотлар ва қабристон ўртасидаги мосликларнинг 99 фоизи тасдиқланган”, - дейди тарих фанлари доктори Абилсейит Мухтор.
