Уран, президентлик сайловлари ва Қозоғистон билан муносабатлар ҳақида – Эроннинг Қозоғистондаги элчиси билан эксклюзив интервью
Эроннинг Қозоғистондаги Фавқулодда ва Мухтор элчиси Али Акбар Жоукар Kazinform агентлиги мухбири Рабиға Нурбай билан суҳбатда Эрон нега қўшимча уран центрифугаларини ўрнатишни бошлагани, МАГАТЭ, Қозоғистон ва Ғарб билан алоқалари ҳақида гапириб берди.
– Жаноб Али Акбар, Президент Иброҳим Раиси ва вертолёт бортида бўлганларнинг вафоти муносабати билан ҳамдардлик билдиришга ижозат беринг.
– Президент вафоти муносабати билан билдирган ҳамдардликингиз учун сиздан ва ҳамкасбларингиздан чин дилдан миннатдорман. Шунингдек, Қозоғистон халқи, Қозоғистон Ҳукумати, шунингдек, шахсан Президент томонидан билдирилган ҳамдардлик учун бутун Эрон халқи ва шахсан элчихона номидан ўз миннатдорчилигимни билдирмоқчиман.
– Июнь ойи бошида Франция, Германия ва Буюк Британия (“Евроучлик”) МАГАТЭ Бошқарувчилар кенгашига Эроннинг ядровий кучайишини қораловчи резолюцияни расман тақдим этди. Резолюция лойиҳасида Евроучлик Эронни МАГАТЭ билан ҳамкорлик қилишга ва Эроннинг эълон қилинмаган ҳудудларида уран излари борлигини тушунтиришга чақиради. МАГАТЭ ҳисоботига кўра, Эрон Фордо ядровий майдончасида қўшимча уран бойитиш центрифугаларини ўрнатишга шошилди ва бошқаларни ўрнатишни бошлади. Бу МАГАТЭ резолюцияси билан боғлиқми?
– Бутун дунё тарихида Эрон МАГАТЭ билан ҳеч қачон бунчалик яқин ҳамкорлик қилганини яхши билсангиз керак. Объектларимизни текшириш ва МАГАТЭ делегацияларининг ташрифлари статистикаси Эрон МАГАТЭ билан энг юқори даражада ҳамкорлик қилганини кўрсатади. Маълумки, Эрон ядровий дастури бўйича 5 та Ғарб давлати ўртасида олиб борилган кўп йиллик музокаралар натижасида якунда Хавфсизлик Кенгашининг 2231-резолюциясида ҳам ўз аксини топган кенг қамровли ҳаракатлар режаси тузилди. Ушбу резолюция натижасида Ғарб ва Эрон ўртасидаги муносабатлар шу даражага етдики, халқаро ҳамжамиятда Эрон ядровий дастури ҳақида ҳеч қандай савол қолмайди. Трампнинг АҚШда ҳокимият тепасига келиши билан мамлакат бу келишувдан бир томонлама чиқиб кетди. Ва шунга қарамай, Эрон ҳеч қачон МАГАТЭ билан ҳамкорликни тўхтатмаган.
Эрон кенг қамровли ҳаракатлар режасини жонлантириш учун катта саъй-ҳаракатлар қилди. Аммо ғарбий томонда ҳеч нарса содир бўлмади. Ушбу уч Ғарб давлатининг ҳаракатларига қарамай, Эрон ҳар доим МАГАТЭ ва халқаро ҳамжамият билан ҳамкорликка ўтди. Масалан, бойитишнинг фоиз даражаси ҳақида. Энди баъзи давлатлар яна 9-10 йил олдин бўлган ўтмишга қайтишмоқда.
Улар сиёсий босим ўтказиш ва МАГАТЭдан сиёсий мақсадларда фойдаланиш йўлларини изламоқда. Айни пайтда бу уч Европа давлати ушбу техник органга адолатсиз муносабатда бўлмоқда. Энди мен бошқа давлатларга нисбатан давлатларнинг икки томонлама стандартларини оширишни хоҳламайман. Биз фақат техник масалалар билан шуғулланувчи ушбу орган биз билан ҳамкорлик қилишини истаймиз.
Шунга қарамай, бизнинг эътирозларимиз ва ушбу ташкилотга нисбатан бўлган танқидларга қарамай, биз ҳамкорликни давом эттирмоқдамиз. Ушбу агентлик бош директори Эронга ташриф буюрди. Ва биз бу органнинг сиёсий ташкилотга айланишини хоҳламаймиз.
Шунинг учун биз МАГАТЭнинг ҳеч қандай айбловларга эргашмасдан ишлаши мумкин бўлган ўз механизмларига эга бўлишини таъминлашимиз керак. Аслида Эрон аввал эришилган келишув асосида чора кўриши керак. Ва агар Қўшма Штатлар кенг қамровли ҳаракатлар режасидан бир томонлама чиқмаганида ва Европа давлатлари ҳам, Ғарб давлатлари ҳам ўз мажбуриятларини бажарганларида эди, бундай ҳолат бўлмас эди. Аммо улар ўз мажбуриятларини бажармадилар.
Шунга қарамай, Эрон МАГАТЭни олдиндан хабардор қилиш орқали ҳамма нарсани қилади. Бу муҳим нуқта - Эрон ҳали ҳам МАГАТЭ доирасида фаолият юритмоқда.
– Қўшимча центрифугаларнинг ишончли сони қанча ва улар қайси жойларга ўрнатилган?
– Қанчалигини айта олмайман, чунки мен бу соҳада мутахассис эмасман. Лекин бизда МАГАТЭ шафелигида ишлайдиган ядро иншоотлари борлигини биламан.
– Фордодаги ер ости заводи бўйича қандай режаларингиз бор?
– Ер ости иншоотларига келсак, буларнинг барчаси хавфсизлик доирасида. Кенг қамровли келишувдан олдинги 10 йилни эсласангиз, ҳар йили бизга таҳдид қилишарди. Шунингдек, оммавий ахборот воситаларида тилга олинган қўпорувчилик ҳаракатлари ҳам бўлган.
Ер ости объектлари фақат ноҳарбий объектлардир - булар Эрон, Қозоғистон ёки бошқа давлатда жойлашган бўлиши мумкин бўлган илмий объектлардир. Айни дамда Эрон режа доирасида ҳаракат қилмаётгани ҳақидаги маълумотлар бўрттирилган. Дарҳақиқат, шартноманинг бир қисми бўлган Ғарб давлатлари бу келишув бўйича ўз мажбуриятларини ва ҳаракатларини бузган. Теҳронда ёқилғи истеъмол қиладиган илмий реактор мавжуд. Бизга ёқилғи ўтказиш тўхтатилгач, уни ўзимиз ишлаб чиқара бошладик.
Шу боис, Ғарб давлатлари оммавий ахборот воситаларида муҳит қизийди, лекин биз энергиядан тинч мақсадда фойдаланиш нуқтаи назаридан давлатнинг табиий ҳуқуқларига қарашимиз керак.
Атомдан фойдаланиш механизми МАГАТЭ каби ташкилот томонидан белгиланган. Агар Ғарб давлатлари ундан сиёсий мақсадларда фойдаланмаганида, кўплаб давлатлар атом энергиясининг илмий салоҳиятидан тинч мақсадларда фойдаланишлари мумкин эди.
– Нима учун уранни бойитяпсиз?
– Маълумки, атом энергетикаси тинч мақсадларда жуда кенг илмий қўлланилишига эга. У (энергия) қишлоқ хўжалигида, тиббиётда ва бошқа кўплаб соҳаларда қўлланилади. Баъзи давлатлар ядровий каллакларга эга, аммо улардан тинч мақсадларда фойдаланишни даъво қилишади. Биз МАГАТЭга аъзо давлат эканимизни ҳисобга олсак, ундан қаерда фойдаланамиз, деб сўраш жуда ғалати. Атом энергияси қишлоқ хўжалиги ва саноатда жуда кенг қўлланилади. Замонавий дунёда атом энергиясидан фойдаланиш давлат ривожланишининг кўрсаткичларидан биридир.
Масалан, бундан 15 йилдан кўпроқ вақт олдин бошқа штатлардан ёқилғи етказиб беришни сўраганимизда, ҳеч ким бизга бермади. Шу муносабат билан биз уранни 5 фоиздан 20 фоизгача бойитиш имкониятини топдик.
Шунинг учун уранни қандай мақсадларда бойитишимизни сўраш нотўғри. Чунки Эрон ҳар доим МАГАТЭ доирасида, келишувлар ва мажбуриятлари доирасида ҳаракат қилади.
Ўзимни бу соҳада мутахассис эмасман, деб кўрсатаман, лекин Эронда ядро энергиясидан фойдаланаётган, тиббиётда ҳам қўллаётган қишлоқ хўжалиги институтини кўрсангиз, ундан қанчалик кенг фойдаланилаётганига ўзингиз гувоҳ бўласиз.
Ишонч билан айтишим мумкинки, саратонга қарши дорилар Эронда ишлаб чиқарилади.
Бугун биз оғир касалликларга дуч келганимизда, агар илгари бошқа давлатларга мурожаат қилган бўлсак, энди биз ўзимиз қарор қиламиз ва оғир касалликларни даволаймиз.
– Эрондан бойитилган уран экспорт қилинадими?
– Йўқ, экспорт қилинмайди. Аммо 5+1 келишувида ураннинг бир қисми экспорт қилиниши ҳақида келишув бор эди. Лекин ҳозирча бу ишламаяпти. Афсуски, Ғарб давлатларининг хатти-ҳаракатлари туфайли бу жараён тўхтаб қолди.
– Тез орада Эронда муддатидан олдин президентлик сайловлари бўлиб ўтади. Тайёргарлик қандай кетмоқда?
– Тарихдан маълумки, Эроннинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, ҳар қандай вақтда, ҳатто Садам Ҳусайннинг Эронга қарши тажовузкор уруши даври бўлишига қарамай, ҳар қандай даражадаги сайловлар ҳеч қачон тўхтатилмаган. Сайловлар режа бўйича келгуси йил бўлиши керак бўлган, афсуски, бу йил Президентимиз вафотидан сўнг муддатидан аввал – июнь ойининг охирига белгиланди. Конституциямиз ва қонунларимизга кўра, президент вафот этганидан кейин 50 кун ичида биз навбатдаги сайловларга тайёргарлик кўрамиз.
Сайловларда турли сиёсий фикрлар ва гуруҳлар иштирок этади. Агар сиз Эронда бўлсангиз, сайлов жараёнини кузатишингиз мумкин бўлади.
– Аввалроқ Қозоғистон ташқи сиёсатингизнинг устувор йўналиши эканини таъкидлаган эдингиз. Икки томонлама ҳамкорлик қандай ривожланмоқда?
– Сиз тўғри таъкидладингиз, Қозоғистон биз учун ташқи сиёсатнинг устувор йўналиши бўлиб, ҳамкорликнинг кўплаб йўналишлари мавжуд. Шуни таъкидлаш керакки, бизнинг муносабатларимиз бир жуғрофий сабабга кўра боғлиқ, биз Каспий денгизида қўшнимиз. Бизни ҳам кўп асрлик тарих бирлаштириб туради. Сиёсий даражада, халқаро майдонда ҳам яхши ҳамкорлик алоқалари, Президентлар ўртасидаги алоқалар даражасида ҳам яхши ҳамкорлик йўлга қўйилган. Аммо, афсуски, иқтисодий ва савдо ҳамкорлик даражасида биз мавжуд салоҳият даражасида ўзаро ҳамкорлик қилмаяпмиз. Миллатлар даражасида ва академик соҳада (талабалар) бизда минимал даражадаги муносабатлар мавжуд. Бу Қозоғистоннинг Эрондаги элчихонаси масъулиятини оширади, сизнинг ёрдамингиз билан, оммавий ахборот воситалари, хусусан “Kazinform” агентлиги кўмагида барчамиз ўзаро муносабатларнинг ривожланишига ҳисса қўшишини истардик.
Биз стратегик шерикмиз, шунинг учун ҳамкорлик қанчалик ривожланиб, мустаҳкамланса, биз учун шунчалик яхши.
Айни дамда биз президентларимиз – жаноб Тоқаев ва бизнинг экс президентимиз бизга кўрсатма берган даражада ишлаётганимиз йўқ. Улар бизга ўзаро муносабатларнинг ўсишини ошириш учун кўплаб кўрсатмалар беришди.
Шундай экан, биз дипломатлар ва оммавий ахборот воситалари ҳамкорликда алоқаларни кенгайтиришга интилишимиз керак. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Эрон президенти ким бўлишидан қатъи назар, Қозоғистон ташқи сиёсатимизда алоҳида ўрин тутади ва Қозоғистон билан муносабатларни ривожлантиришга доимо устувор аҳамият берилади.
