Турксиб – минтақага жон бахш этган магистраль
TURKISTAN. Kazinform – Туркистон-Сибир темир йўли бутун минтақа учун ҳаётий аҳамият касб этган лойиҳага айланган. Бу темир йўл фақат юк ташиш билан чекланиб қолмасдан, келажакка йўл очиш рамзи сифатида намоён бўлди. Уруш йилларида у мудофаа қалқонига айланса, тинчлик пайтида меҳнат маскани бўлди. Kazinform ахборот агентлиги мухбирининг ушбу материалда Турксибнинг илк йиллардаги ҳаёти ва унинг минтақа учун тутган ўрни кенг ёритилган.
Темир йўлнинг дастлабки йиллари: қийинчиликлар ва модернизация
Турксибдан мунтазам фойдаланиш 1931 йилнинг 1 январидан бошланган. Техник жиҳатдан қаралганда, бу магистраль мамлакатдаги асосий темир йўл тармоқларига нисбатан заифроқ эди, чунки у шошилинч суръатда ва енгиллаштирилган талаблар билан қурилган. Бироқ келгусида унинг салоҳиятини ошириш имконияти кўзда тутилган.
Дастлабки йилларда кучли локомотивлар етишмаган. Асосий юкларни Нп ва Ов серияли паровозлар ташиган. 1938 йилдан эса улар замонавий СОк серияли локомотивлар билан алмаштирилди. Бу янгилик юк ташиш самарадорлигини сезиларли даражада оширди.
Айланма деполарда иш кўлами оширилиб, паровозларга техник хизмат кўрсатишнинг замонавий усуллари жорий этилди. Локомотивлар аниқ бригадаларга бириктирилиб, хизмат кўрсатиш жадвали ишлаб чиқилди ва техник ҳолат назорати кучайтирилди. Темир йўл ходимлари томонидан жорий этилган бу янгиликлар ўша даврда Турксибни бошқалардан ажратиб турди.
Йўловчи ташишни самарали ташкил этиш мақсадида юқори тезликда ҳаракатланувчи Су серияли паровозлар ва юқори тортув кучига эга бўлган Б серияли локомотивлар фойдаланишга жорий этилди.
“1933 йилгача Турксибда вагон деполари бўлмаган, фақат паровоз деполарига қарашли цехлар фаолият юритган. Кейинги олти йил ичида учта депо ва иккита вагон таъмирлаш пункти қурилиб, линия устахонаси очилган”, – дейди Тараз темир йўл коллежининг ишлаб чиқариш ўқув устаси Кулжан Керменбаева.
Ёғоч кўприклар ва ишлов берилмаган шпаллар аста-секин алмаштирилди ва 1940 йилга келиб уларнинг улуши сезиларли даражада камайди. Электр станцияларининг қуввати 15 баробар ошди, алоқа тизимлари модернизация қилинди.
Юк ташиш инфратузилмаси ривожланган. 1940 йилда Турксибга кириш йўллари сони 62 тага етди, юк айланмаси 30 баробар ошди. Контейнерлаштириш бошланди, юк ташиш ҳажми ошди.
Юк ташиш ҳажмини ошириш мақсадида саккизта янги ўтиш йўллари очилди. Темир йўлда автоматлаштирилган тизимлар ишончли тарзда жорий этила бошланди.
Поезд ҳаракати билан ишлайдиган “йўналишлар” (стрелкалар) пайдо бўла бошлади. 1941 йилга келиб уларнинг сони 55 тага етди, бу эса 300 дан ортиқ кишини бошқа соҳаларга йўналтириш имконини берди.
Транспортни бошқариш тизими ҳам такомиллаштирилди. Икки диспетчерлик пункти ташкил этилди, бу эса парвоз паркини бошқаришни марказлаштириш ва транзит самарадорлигини оширишга ёрдам берди.
Минтақанинг ривожланишига қўшган ҳиссаси
Турксибнинг қурилиши ва фойдаланишга топширилиши минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига сезиларли туртки берди. Юк ташиш ҳажми барқарор ўсиб борди, экспорт ҳажми ошди. 1939 йилда ташилган юклар ҳажми 1932 йилга нисбатан 2,25 баравар ошди.
“1931-1940 йилларда Турксиб орқали транзит ташиш ҳажми 20 баробардан ошди. Жанубий йўналишда Кузбасс кўмир, ўрмон ва дон юк поэздлари ҳаракат қилди. Қарама-қарши йўналишда нефть ва бошқа юклар ташилди”, – деди Кулжан Керменбаева.
Йўл бошлиғи М. И. Брехунцнинг 1940 йилда "Гудок" газетасида чоп этилган мақоласида шундай дейилган эди:
"Турксиб ўз тарихий миссиясини шараф билан бажариб, Сибир ғалла ва ўрмонларидан Ўрта Осиёга энг қисқа йўлни очиб берди. Ўн йил ичида 150 миллион пуд дон етказиб берилди".
17 мингдан ортиқ киши темир йўл хизматини кўрсатди, уларнинг 40 фоизи қозоқлар эди. Кўпгина фуқаролар машинистлар, навбатчилар ва стрелкачилар бўлиб хизмат қилишган.
“1939 йилга келиб асосий бўлимларда 7 мингга яқин қозоқлар ишлаган. Мамирбай Умаров (Алмати), Қушақ Тажипов (Шу), Усман Нормурзаев (Сариўзек), Мухтар Қаптағаев (Матай), диспетчерлар СултАн Серғалиули (Шу), Григорий Корочкин (Жамбил) ва бошқа кўплаб шахсларнинг номлари темир йўл бўйлаб машҳур бўлди”, – дейди “Қазақстан темір жолы” миллий компанияси Жамбил филиали қуролли ва меҳнат шон-шарафи музейи менежери Венера Букенова.
Темир йўл ва Алматининг ривожланиши
Қозоғистон Компартияси Марказий Қўмитаси котиби Жумабай Шаяхметов 1940 йилда “Казакстанская правда” газетасида чоп этилган мақоласида Турксибнинг аҳамиятини қуйидагича таърифлайди:
"Турксибнинг қурилиши чорвачилик, озиқ-овқат, енгил ва бошқа саноат тармоқларининг ривожланишини тезлаштирди. Қозоғистонни СССРнинг асосий магистраль йўллари билан боғлаган бу темир йўл миллий хусусият касб этди ва социалистик маданиятнинг юксалишига ҳам хизмат қилди".
Тарихчиларнинг фикрича, Туркистон-Сибир темир йўли Қозоғистон ССР пойтахти Алмати шаҳрининг вужудга келиши ва ривожланишига алоҳида таъсир кўрсатган. Темир йўл шаҳарни бевосита Москва билан боғлаб, унинг иқтисодий ва маданий марказга айланишига замин яратди. У қуриб битказилган пайтда Алмати бир ёшли ёш шаҳар эди, бироқ бир неча йил ичида у гуллаб-яшнаган ишлаб чиқариш ва маданият марказига айланди.
Бу даврда Алматида озиқ-овқат ва енгил саноат корхоналари ривожланиб, мева консерва, ун, гўшт комбинатлари, макарон заводи, новвойхона ишлай бошлади. Республикада энг йирик тамаки фабрикаси очилди, пойабзал ва тикувчилик саноати ривожланди. Алмати кейинчалик республика полиграфия саноатининг марказига айланди – буларнинг барчаси бевосита Турксиб туфайли эди.
“Иккинчи жаҳон уруши бошига келиб, темир йўлнинг фойдаланиш узунлиги 2088 км га етди. Бу даврда янги Жамбил-Қоратау ва Кўксу-Текели линиялари қурилиб, вокзал йўлларининг умумий узунлиги 557 километрни ташкил этди”, — дейди музей раҳбари Венера Букенова.
Темир йўл таркибига 7 та ҳаракат бўлими, 8 та локомотив депоси, 17 та йўл участкаси ва 12 та алоқа участкаси киради. 195 та бекат ва чорраҳаларда хизмат кўрсатилди.
Иккинчи жаҳон уруши даврида Турксиб
Уруш бошланганда Турксиб Қозоғистоннинг мудофаа вазифаларини бажаришда муҳим рол ўйнади. 1941 йил 24 июнда мамлакатдаги барча темир йўллар ҳарбий амалиётга ўтказилди. Аввало, ҳарбий эшелонлар ва мудофаа саноати учун юк ташишга устувор аҳамият берилди. Йўловчилар оқими кескин камайди.
Қозоғистонга 220 дан ортиқ саноат корхоналари ва ярим миллиондан ортиқ аҳоли эвакуация қилинди. Кўмир ташиш икки баравар, металлар тўрт баробар ошди. Фронтга етказилган ўқларнинг ўнтадан тўққизтаси қозоқ қўрғошиндан тайёрланган.
“Турксиб транспортда етакчи рол ўйнаган. Уруш йилларида 1300 дан ортиқ оператив ва 1700 та таъминот эшелонлари юборилди. Жами 70 мингдан ортиқ вагон сафарбар этилди”, – дейди музей раҳбари Венера Букенова.
2960 эстафета поездининг ярмига яқини Аягўз темир йўл филиалида ташкил этилган. Ташиш жараёнини тезлаштириш мақсадида тезкор ишлов бериш усуллари жорий этилиб, 18 мингдан ортиқ поезднинг тўхташ вақти ўртача 25 дақиқага қисқартирилди. Бу чора сезиларли молиявий тежаш имконини берди. Семей, Жарма ва Луговой станциялари энг яхши натижа кўрсатди.
Бу станциялар уруш йилларида юкларни тез ва самарали қабул қилиш ва жўнатиш билан ажралиб турарди.
“Қаттиқ бомбардимондан сўнг фронт чизиғидан келган машиналарнинг аксарияти томсиз, деворсиз ва фақат металл рамкалар билан келган. Бундай вагонлар темирйўлчилар ва шаҳар ҳунармандларининг саъй-ҳаракати билан Жамбилда тезда қайта тикланди”, – дейди музей раҳбари Венера Букенова.
Мерке станцияси ходимлари ташаббуси билан йўналиш бўйлаб жойлашган станцияларда 250 дан ортиқ жамоат бригадалари ташкил этилди. Бу бригадалар таркибига уй бекалари, ишдан ташқари темирйўлчилар, саноат корхоналари ишчилари кирган. Натижада юк ортиш-тушириш ишларида вагонларнинг бўш туриши икки баробарга қисқарди.
Аягўз ва Жамбил филиаллари диспетчерлари ҳаракатни бошқаришнинг илғор усулларини жорий этди. Ушбу янгилик поездлар ҳаракатини самарали мувофиқлаштириб, юкларни ўз вақтида етказиб беришни таъминлади.
Турксиб бўйлаб кенг кўламли Стаханов ҳаракати фаол ривожланди. Темирйўлчилар меҳнат унумдорлигини ошириб, фронт ва фронт орти таъминоти узлуксиз боғланишига салмоқли ҳисса қўшдилар.
Марказлаштирилган таъминот тизимидаги узилишларга қарамай, темирйўлчилар йўл, тортиш мосламалари, вагонлар паркини таъмирлаш масалаларини мустақил ҳал қилди.
Эҳтиёт қисмларнинг кескин танқислиги даврида ҳам улар иш суръатини пасайтирмади ва барқарор ташишни таъминлади.
Фронт ортидаги қаҳрамонлик ва меҳнат
Иккинчи жаҳон уруши йилларида Турксиб темир йўли фронт орти хизматининг ишончли таянчига айланди. Темирйўлчилар поездларни ҳайдаш билан чекланиб қолмай, ўзлари зарур деталь ва жиҳозларни тайёрлаб, юзлаб турли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ўзлаштирдилар.
Оғир кунларда темирйўлчиларнинг ана шундай фидокорона меҳнати фронт ва Фронт орти ўртасидаги узлуксиз алоқага асос бўлди.
Уруш йилларида Турксиб темир йўли бўйлаб 240 га яқин янги иншоот қурилди. Улар орасида Алматидаги электротехника заводи ва вагон таъмирлаш заводи ҳам бор эди.
Таъмирлаш ишлари тезлаштирилган усуллардан фойдаланган ҳолда амалга оширилди: йўл таъмирчилари гуруҳлари, ҳатто уларнинг оилалари билан бирга, ўз кучлари билан магистраль линия участкаларини қайта тиклашди.
Бу шунчаки техник жасорат эмас, балки миллий меҳнатнинг ҳақиқий жасорати эди.
Турксиб фронт яқинидаги темир йўлларни ҳам жиҳозлади: жиҳозлар, асбоблар, металл, ишчилар ва мутахассислар юборилди.
Фақат 1943-1944 йилларда ғарбий магистраль линияларни тиклаш учун 20 мингдан ортиқ одам юборилди. Темирйўлчиларнинг фидокорона меҳнати бефарқ қолмади. Хизматга содиқлик кўрсатган юзлаб ходимлар тақдирланди, темирйўл жамоаси саккиз марта Давлат Мудофаа Қўмитаси Байроғи соҳиби бўлди.
