"Троянинг ёғоч оти". Қозоғистонлик олимнинг онкологияга қарши препарати саратонни қандай йўқ қилади
ASTANA. Kazinform – Жамият фан ва олий таълим вазири Саясат Нурбекдан биолог олим Дос Сарбасов онкологиянинг тўртинчи босқичига чалинганлар учун дори ихтиро қилганини биринчи марта эшитди. Бунгача ОАВ ушбу лойиҳанинг дастлабки синови яхши натижалар билан якунлангани ҳақида ёзган эди. Назарбаев университетида (NU) ўтказилган матбуот анжуманида лойиҳа муаллифлари иккинчи клиник синов қандай ўтаётгани ҳақида маълумот беришди.
Препаратнинг патент эгаси ким?
"Ушбу дори саратонни йўқ қилиш усули троян отини эслатади. Саратон ҳужайралари глюкозага "одатланган". Кўпайиш учун зарур бўлган энергияни глюкозадан олади. Агар инсон организмидаги глюкоза миқдори камайтирилса, саратон ҳужайралари "очилади" ва йўқ қилинади. Аммо шу сабабли биз одамни глюкозадан ажрата олмаймиз, чунки кўплаб салбий оқибатлар мавжуд. Биз «С» витамини «D» типи ва (D-CV формуласи) мишяк триоксидини (arsenic trioxide, ATO) навбатма-навбат инъекция қилиш орқали саратон ҳужайраларини йўқ қилиш усулини ихтиро қилдик. Уларнинг тузилиши глюкозага ўхшайди. Саратон ҳужайралари уни қонда кўрган заҳотиёқ ўзлаштиради, чунки у глюкозага ўхшайди. Шу тарзда, эмлаш саратон ҳужайраларини ичкаридан заҳарлаш орқали уларни йўқ қилади. Троя ёғоч оти деганда шуни назарда тутяпман”, – дейди олим.
NU мутахассислари Дос Сарбасовни қозоқ-америкалик олим сифатида бизга таништиришди. Чунки илмий умрининг кўп қисмини АҚШда ўтказган мутахассис онкологияга қарши дорининг илк синовларини АҚШда сичқонлар устида ўтказган. Қозоғистонга келганидан кейин ҳам NU базасида ўша синовларни такрорлайди ва бу ердаги ҳамкасбларига исботлайди.
“Эсингизда бўлса, ўтган йили биз биринчи клиник синовни якунлаганимиз ҳақида хабар берган эдик. Дастлабки босқичда биз препаратни саратон ҳужайралари ва сичқонларга ишлатдик ва унинг самарадорлигига ишонч ҳосил қилдик. Мен бу дорини АҚШда, MD Anderson Cancer Centerда (АҚШдаги етакчи саратон маркази – таҳр.) ишлаганимда ихтиро қилган эдим. 2018 йилда биз уша ерда патент олдик. Ҳозирда у Назарбаев университетида ишлаётгани учун биз ушбу ўқув муассасасида ўша патентни лицензиялаганмиз. Мухтасар қилиб айтганда, биз интеллектуал мулкка эгамиз ва халқаро патентга эгамиз. Энди бизнинг вазифамиз препаратнинг клиник синовларда самарали эканлигини исботлашдир. 2022-2023 йилларда Фан ва олий таълим вазирлигидан биринчи маблағлар ўтказилди. Ушбу пул эвазига Алматидаги “Нур-Май” фармацевтика заводида «С» витаминининг «D» типини ишлаб чиқариш тизимини яратдик ва клиник тадқиқотларни бошладик”, – дейди у.
Лойиҳа муаллифлари ҳозирда ушбу витаминдан кейин экиладиган кучан оксидини Ҳиндистондан сотиб олмоқда. Агар барча синовлар муваффақиятли ўтса, у Қозоғистонда чиқарилади. Чунки Ҳиндистонда ҳар бир доза 4 долларга сотиб олинса, Қозоғистонда нархи атиги ярим доллар бўлиши мумкин.
“Ҳар бир клиник синов икки босқичдан иборат. Биринчи босқичда препаратнинг салбий таъсири, заҳарланиш даражаси текширилади. 2023 йилнинг бошида биз бу даврни босиб ўтдик. Ўша йили саратон касаллигининг тўртинчи босқичидаги беморларни трансплантация қилишни бошладик. Бу беморларнинг барчаси тўғри ичак саратони билан касалланган. Умумий онкологияга қарши препаратни синовдан ўтказишда фақат битта махсус турдаги синовдан ўтказилади. Бу препаратнинг таъсири ва самарадорлигини иложи борича аниқ ва тез тушуниш учун жавоб беради. Тўғри ичак саратонида мутацияга учраган KRAS ҳужайралари мавжуд. Ушбу тартибга солувчи оқсиллар ўсмаларни хатарли қилади. Меъда ости бези ўсмаларининг 95 фоизи ва тўғри ичак ўсмаларининг 40 фоизи ушбу мутацияга учраган KRAS ҳужайрасига эга", – деб тушунтирди олим.
Аввалига Соғлиқни сақлаш вазирлиги D-CV витаминини жуда кичик дозада, тана вазнига килограмм учун 0,15 миллиграмм билан текширишга рухсат берди.
"Ушбу дозадан ҳеч қандай фойдали таъсир кўрсатилмади. Чунки доза жуда кичик эди. Бироқ, шифокорлар дори танани заҳарламаслигини кўрдилар. Ўтган йилнинг ноябрь ойида дозани оширишга рухсат олиб, 0,3 миллиграммдан экишни бошладик. Бу вақтда дори-дармонларни қабул қилган барча одамларда саратон касаллигининг тарқалиши тўхтади. Ҳатто улардан бирида ўсимта 30 фоизга қисқарган. Бу жуда ёқимли тажриба бўлди. Биз жуда хурсанд бўлдик. Лекин бу биз кутган якуний натижа эмас. Энди биз учун инсон танаси бардош бера оладиган максимал дозани аниқлаш муҳим. Биз D-CV дозасини 0,65 миллиграммга оширишга рухсат олдик. Тез орада тестларни ўтказиш учун зарур маблағлар келиб тушади. Кейин тестнинг яна бир босқичини бошлаймиз. Дарҳақиқат, 1 июлдан бошлаб Қозоғистон онкология ва радиология илмий-тадқиқот институти шифокорлари томонидан танлаб олинган бир нечта беморлар ушбу 0,65 миллиграмм дозани олишмоқда. Ушбу босқичда биз олдинги занжир билан давом этамиз. Биринчи босқичда биз дозанинг қанчалик заҳарли эканлигини аниқлаймиз. Келгуси йилнинг бошига келиб, бу дозанинг заҳари хавфли эмаслигига ишонч ҳосил қилишимиз керак. Шундан сўнг биз иккинчи босқичга ўтамиз, яъни мутацияга учраган KRAS ҳужайрани қанчалик яхши йўқ қилишини текширамиз. Шундай қилиб, биз инсон танаси бардош бера оладиган максимал дозани аниқлаймиз ва пайдо бўлган метастазни қанчалик бартараф этишини кўрамиз. Ҳаммаси яхши бўлса, 2-3 йил керак бўлади”, – дейди Дос Сарбасов.
Лойиҳанинг дастлабки икки йили учун бюджетдан 700 миллион тенгега яқин маблағ ажратилган. Қолган уч йил учун пул ҳали ажратилмаган.
«С» витаминининг D типи кўпинча озиқ-овқат қўшимчаси сифатида ишлатилади. Шунинг учун дори нархи унчалик қиммат бўлмайди, деб ўйлайман. Ушбу препаратнинг инсон организми қабул қила оладиган максимал дозаси аниқланганда, биз 60 кишидан иборат 2 гуруҳда тест ўтказамиз. Қайси турдаги дори энг самарали эканлигини аниқлагандан сўнг, биз учинчи босқичга ўтамиз. Ўша пайтда биз минглаб одамларни эмлаймиз. Қоидаларга кўра, синовнинг биринчи ва иккинчи босқичларида фақат битта саратон маркази билан ишлашимиз керак. Учинчи босқичда эса бир нечта марказларда тест ўтказишимиз мумкин. Ишнинг қанчалик муваффақиятли бўлишини 2 йилдан сўнг билиш мумкин”, – дейди биолог.
Агар қозоғистонлик олимнинг ушбу формуласи барча синовлардан муваффақиятли ўтса, бу онкология соҳасида жаҳон миқёсидаги янгилик бўлади.
"Умумий онкологияда мутацияга учраган KRAS ҳужайрасини йўқ қилиш қийин муаммо ҳисобланади. Шунинг учун танасида бундай ген бўлган одамлар узоқ умр кўришмайди. Агар дори-дармонимизнинг самарадорлиги барча тестларда исботланса, онкологиянинг энг мураккаб муаммосига ечим топган бўлардик. Синов пайтида одамга 36 марта комбинацияланган эмлаш берилади. У 3 ҳафта давомида эмланади ва бир ҳафта дам олади. Шундан сўнг, яна уч ҳафта экилади. Клиник синовнинг учинчи босқичида беморлар вакцинани олгандан кейин уйларига қайтишлари мумкин. Биринчи ва иккинчи босқичда эса касалхонада ётганда эмланади”, – дейди олим.
Льюис Кэнтлининг меҳнати
Биолог журналистларни вакцинани ишлаб чиққан лаборатория фаолияти билан ҳам таништирди. Суҳбат чоғида у саратон ва қандли диабетнинг метаболизмини ўрганувчи биолог Льюис Кэнтлининг ишини ўқиб чиқиб, бу комбинацияни ўйлаб топганини айтди.
"АҚШнинг саратон марказида бўлганимда, саратон ҳужайралари қандай моддалар билан озиқланмаслигини ва улар қайси ҳолатда ўлишини ўргандим. Биз аминокислоталарни ажратмасдан очишга ҳаракат қилдик ва бу яхши чиқди. Биз глюкозага дуч келдик ва икки кун ичида саратон ҳужайралари нобуд бўлди. Биз ушбу механизмни ўрганиб чиқдик. Ушбу ҳужайралар ўлганда, оксидловчи моддалар чиқарилади. Ўшанда мен саратон ҳужайраларини оксидловчи моддалар таъсирида ўлдириш мумкинлигини англадим. Симоб оксидидан фойдаланиш ғояси шундай пайдо бўлди. Аммо бу заҳарнинг бир тури. Унинг узини ишлатиш мумкин эмас эди. 2015 йилда Льюис Кэнтли исмли америкалик олим мутацияга учраган KRAS ҳужайранинг емирилишини кучайтириш учун «С» витамини ишлатилиши мумкинлигини ёзган. Ўшанда симоб оксиди ва «С» витамини қўшилса самарадорлик анча юқори бўлишини англадим. Аммо биз «С» витаминининг D типидан фойдаланамиз, чунки бу тур энг кам заҳарли ҳисобланади. Шунинг учун ҳам дозаси кўпайган сари самарадорлиги ҳам ортади”, – дейди олим.
Ҳозирча биз ушбу дори фақат тўғри ичак саратони, IV босқичли беморларга қўлланишини айтиб ўтдик. Геном лабораторияси олимлари онкологиянинг бошқа турларига таъсирини ўрганишлари керак.
