Транспорт ва логистика: саноат салоҳияти қандай ортиб бормоқда
Душанба куни ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Қозоғистон халқига давлат тараққиёти йўналишини белгилаб берувчи навбатдаги Мурожаатномасини эълон қилади. Бу орқали келгуси йил учун режалар тузилади ва амалга оширишнинг ҳуқуқий механизмлари тасдиқланади. Шу ўринда олдинги Мурожаатномани эсдан чиқармаслик яхшироқдир, айниқса "юкланган вазифалар бажарилдими?" деган савол туғилади. Президент ўтган йили умумий транспорт-логистика соҳасига, мамлакатимизнинг транзит салоҳиятига устувор аҳамият бергани эсда қолди. Дарҳақиқат, Қозоғистон ўзининг географик хусусиятларидан фойдаланиб, кўҳна қитъа ва Хитойга, қўшни давлатлар бозорларига кўприк вазифасини ўтайди. Шу муносабат билан Kazinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуовнинг таҳлилини тақдим этамиз.
Ўрта коридорга устувор аҳамият берилди
Умуман олганда, кейинги йилларда Қозоғистонда кенг кўламли йўл ишлари олиб борилаётганини кўриш мумкин. Йўл қурилиши ишларининг рекорд ҳажми, авиацияда йўловчилар оқими сезиларли даражада ошгани, темир йўл транспорти такомиллаштирилгани, денгиз инфратузилмасининг ривожланиши шулар жумласидандир. Энди бу мавзуни алоҳида кўриб чиқамиз.
Давлат раҳбари ўтган йилги Мурожаатномасида транзит салоҳиятимизни мустаҳкамлашда Транскаспий йўналиши алоҳида ўрин тутишини таъкидлаган эди. Қозоғистоннинг яқин 1-2 йилдаги халқаро сиёсатидаги барча келишувлари ва устувор йўналишлари ана шу транзитга асосланганлигини тушуниш қийин эмас. Мамлакатда денгиз инфратузилмасини ривожлантиришнинг 2024-2028 йилларга мўлжалланган комплекс режаси қабул қилинди. Ушбу ҳужжат Ақтау ва Қуриқ портлари негизида йирик денгиз транспорт-логистика кластерини яратишни назарда тутади. Шунингдек, Ақтау портида контейнер пункти қурилиши бошланади. Тўғри, Транскаспий халқаро транспорт йўналиши жаҳондаги геосиёсий вазият оғирлашиб бораётган бир пайтда оптимал муқобил йўналишга айланди ва экспорт нуқтаи назаридан муҳим аҳамият касб этди. “Ўрта коридор” орқали ташилаётган юклар ҳажми йилдан йилга жадал суръатлар билан ўсиб бормоқда. Масалан, 2022 йилда 1,7 миллион тонна юк жўнатилган бўлса, 2023 йилда бу кўрсаткич 2,76 миллион тоннага етди. Жорий йилнинг 7 ойида эса ўтган йилнинг 12 ойидаги кўрсаткичга деярли эришдик – 2,56 миллион тонна. Бу суръатда 2024 йилдаги кўрсаткич 5 миллион тоннага етиши керак.
Яқинда Қўриқ порти акваториясини чуқурлаштириш ишлари бошлангани маълум қилинди. Мутахассислар порт тубини 1,5-2 метрга чуқурлаштирмоқчи. Бу ишлар терминал қувватини янада ошириш имконини бермоқда. Дарҳақиқат, қуруқ портнинг юк ташиш қуввати 6 миллион тоннани ташкил этади. Шунингдек, порт 250 та юк машинасини сақлаш имкониятига эга. Худди шундай ишлар Ақтау портида ҳам олиб борилмоқда. Порт тубини чуқурлаштириш Транскаспий халқаро транспорт йўналишини янада ривожлантириш доирасида амалга оширилаётган комплекс чора-тадбирлардан биридир.
Умуман олганда, ҳозирда экспертлар Транскаспий халқаро транспорт йўналиши салоҳиятини 2030 йилгача йилига 10 миллион тонна юк ва 300 минг контейнер даражасида баҳоламоқда. Фаол ўсиш прогноздан кўпроқ юк ташиш мумкинлигини аниқ кўрсатмоқда. Кўпчилик бу йўналиш биринчи навбатда минтақавий коридор бўлиб қолишини тахмин қилмоқда. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, ҳажм ортиши билан йўналишнинг аҳамияти ҳам ортади.
Етказиш ҳажми йўлларга боғлиқ
Экспорт ва импорт ҳақида гап кетганда кўпинча эътибордан четда қоладиган автомобиль ва темир йўллар катта аҳамиятга эга. Албатта, расмийлар бундан бехабар эмас. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев 2029 йилгача 4 минг километрдан ортиқ йўлни капитал таъмирлашни буюрди. Умуман олганда, Қозоғистон Евроосиё қитъасидаги асосий транзит хаб сифатидаги ролини ошириши керак. Шундай қилиб, вақт ўтиши билан у транспорт ва логистика соҳасида йирик давлатга айланишдан манфаатдор.
Бу борада кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Халқаро муносабатларда автомобиль транспортида экспорт-импорт юк ташиш ҳажми 3,8 миллион тоннани ташкил этди. Хитой билан келишув ратификация қилинди, Қозоғистон ташувчилари учун янги йўналишлар очилмоқда. Хитойдан Европага Қозоғистон ва Каспий денгизи орқали автомобиль транзити юкларни синовдан ўтказиш режимида ташкил этилди. Шунингдек, халқаро муносабатларда автомобиль транспорти соҳасида рухсат бериш тизимини қўллаш тамойилларига ўзгартиришлар киритилди. Яъни тизим тўлиқ автоматлаштирилиб, инсон омилидан холи бўлди.
2024 йилнинг дастлабки 6 ойида Қозоғистон йўл қурилиши бўйича рекорд ўрнатди. Йўл қурилиш ишлари 12 минг километрни ташкил этди. Уларнинг 8 минг километри республика, 4 минг километри маҳаллий тармоқ йўлларидир. Мамлакатда автомобиль йўлларининг умумий узунлиги 95 минг км бўлиб, шундан 25 минг км республика йўлларига тегишли. Мамлакат бир йилда камида 20 минг километр йўлни таъмирлаши мумкинлиги ҳақида далиллар мавжуд.
Кейинги мавзу – темир йўл. Давлат раҳбари аввалроқ йирик темир йўл лойиҳаларини сифатли амалга ошириш зарурлиги ҳақида огоҳлантирган эди. Тез орада “Қозоғистон темир йўли”ни тўлақонли транспорт-логистика компаниясига айлантириб реконструкция қилишни якунлаш бўйича топшириқ берди.
Қозоғистоннинг темир йўл орқали қўшни давлатларга экспорти ўтган йили қарийб 50 миллион тоннани ташкил этди. Уларнинг 12,7 миллион тоннаси (ўсиш 35 фоиз), Ўзбекистон 10 миллион тоннаси (ўсиш 29 фоиз), 34,6 миллион тоннаси (ўсиш 3,3 фоиз) Россияга ташилган.
Жорий йилда темир йўл орқали ташилган экспорт хомашёси ҳажми 7 фоизга ошиб, қарийб 10 миллион тоннага етди. Транспорт вазирлиги томонидан босқичма-босқич 140 та янги енгил автомобиль етказиб бериш, “Дўстлик – Мўйнти”, “Дарбаза – Мақтаарал” каби йирик инфратузилма лойиҳаларини амалга ошириш режалаштирилган. Умуман олганда, темир йўл тармоғида кенг кўламли таъмирлаш ишлари 1,4 минг километрни ташкил этади.
Баъзи муаммоларни инвесторлар орқали ҳал қилиш мумкин
Ҳозирда Қозоғистон учун транспорт-логистика соҳасини жадал ривожлантириш стратегик вазифага айланмоқда. Белгиланган вазифага кўра, яқин уч йилда унинг ялпи ички маҳсулотдаги улушини камида 9 фоизга етказиш керак.
Мавзуни муҳокама қилишда муаммолар мавжудлигини инкор этмаслик яхшироқдир. Марказий Осиёда логистика саноати жадал ривожланаётгандек таассурот қолдирса-да, муаммолар етарли. Кўплаб лойиҳалар бир неча ўн йиллар олдин қўшимча маршрут яратиш мақсадида яратилган. Масалан, яқинда Қозоғистон Хитойдан Европага юк ташишнинг асосий йўналишларидан бири ҳисобланмасди. Вазият ўзгариб, гигант давлатларнинг сиёсий муносабатлари ўзгарганида биз учун имконият пайдо бўлди.
Биринчидан, Хитойнинг АҚШ билан муносабатлари аста-секин ёмонлашди ва у экспорт-импорт йўналишларини диверсификация қилишга қарор қилди. Юк айланмасининг салмоқли қисмини денгиз улуши ташкил этади. Рақиблари томонидан денгиз блокадаси таҳдидининг кучайиши Пекинни хавотирга солмоқда. Ҳозирги вазият қуруқликда муқобил йўлларни излашга мажбур қилди.
Иккинчидан, Ғарб давлатлари билан савдо тўсиқ бўлгани учун Россия шарқий йўналишларни кўриб чиқмоқда. Бундай бозорларга Жануби-Шарқий Осиё, Африка ва Ҳиндистон киради. Бу жараён айниқса 2022 йилдан кейин сезилади. Шундай қилиб, Хитой ва Россиянинг транспорт ва логистика тенденцияларига ўтишлари мамлакатдаги тенденцияларга муваффақиятли тўғри келди. Энди бу омилларни фойдали қилишнинг бошқа йўли йўқ. Муаммолар кўп бўлса-да, Қозоғистонда транспорт-логистика лойиҳаларига хорижий инвесторларни жалб қилиш имконияти мавжуд. Инфратузилмани инвесторлар ҳисобидан яхшилаш вақти келди.
