Транспорт ва энергетика: Қозоғистон ва Европа Иттифоқи муносабатлари қандай ривожланмоқда
Қозоғистон ва Европа Иттифоқи ўртасидаги савдо-иқтисодий ҳамкорлик
Бундан роппа-роса 30 йил аввал, 1993 йил 2 февралда Қозоғистон ва Европа Иттифоқи ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилган эди. Ўша йилнинг декабрь ойида Бельгия пойтахти Брюссель шаҳрида Қозоғистоннинг Европа Иттифоқидаги ваколатхонаси очилди. Европа Иттифоқининг Қозоғистондаги ваколатхонаси 1994 йил ноябрь ойида Алмати шаҳрида ўз ишини бошлади. Кейинчалик 2007 йилда Астанага кўчирилди. Айни пайтда икки томон имзолаган кенгайтирилган шериклик ва ҳамкорлик тўғрисидаги битим иқтисодиёт, савдо ва сармоядан тортиб авиация, таълим ва тадқиқот, фуқаролик жамияти ва инсон ҳуқуқлари соҳаларидаги ҳамкорликгача бўлган 29 йўналишни ўз ичига олади. Европа Иттифоқида 27 та давлат мавжуд. Бундан ташқари, 7 та давлат номзод давлат сифатида рўйхатга олинган.
Европа Иттифоқи - Қозоғистоннинг асосий савдо ва сармоявий шериги ҳисобланади. Қозоғистоннинг ташқи савдо ва хорижий инвестициялар ҳажмининг 30% дан ортиғи Европа Иттифоқига тўғри келади. 2022 йил якунларига кўра, томонлар ўртасидаги товар айланмаси 39,9 миллиард АҚШ долларини ташкил этди, бу ўтган йилга нисбатан 38 фоизга кўпдир. Экспорт 32,3 миллиард АҚШ долларини, импорт 7,6 миллиард АҚШ долларини ташкил этди.
Қозоғистон - Европа Иттифоқига нефть экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилотидан (ОПЕК) ташқари Россия ва Норвегиядан кейин учинчи йирик етказиб берувчи ҳисобланади. Қозоғистон нефтининг 80 фоизи Европа Иттифоқи мамлакатларига етказиб берилади. Қолаверса, Қозоғистон Европа Иттифоқининг ядро саноати учун уран хомашёси бўйича энг йирик етказиб берувчи ҳисобланади ва Европа Иттифоқининг уранга бўлган талабининг 21% дан ортиғини таъминлайди.
Шу билан бирга, Европа Иттифоқи давлатларидан Қозоғистонга тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқими йил сайин ортиб бормоқда. Сўнгги йилларда Европа Иттифоқидан Қозоғистонга тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажмининг йиллик ўсиши 20 фоиздан ошди.
Қозоғистонда Европа капитали иштирокидаги 3000 дан ортиқ компаниялар, жумладан, «Shell», «Eni», «Total», «Amazonen-Werke», «Air Liquide», «Alstom» ва «Carlsberg» каби глобал гигантлар ишлайди.
Кенгайтирилган шериклик ва ҳамкорлик шартномаси
Қозоғистон билан Европа Иттифоқи ва унга аъзо давлатлар ўртасида шериклик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартнома биринчи марта 1995 йил 23 январда 10 йил муддатга имзоланган ва у 1999 йил 1 июлда кучга кирган. Бироқ ўтган йиллар давомида шерикликнинг чуқурлашиб бораётган динамикаси икки томонлама ҳамкорликнинг ҳуқуқий асосларини ошириш ва мустаҳкамлашни тақозо этди. Қозоғистон ва Европа Иттифоқи (ЕИ) ўртасида Кенгайтирилган шериклик ва ҳамкорлик тўғрисидаги битим (КШҲБ) 2020 йил 1 мартдан кучга кирди. Европа Иттифоқига аъзо барча давлатлар ва Европарламент томонидан ратификация қилинган ушбу Битим Қозоғистон ва Европа Иттифоқи ўртасидаги муносабатларда 1999 йилдан бери амалда бўлган Шериклик ва ҳамкорлик тўғрисидаги битим ўрнини эгаллади.
Битим Қозоғистон ва Европа Иттифоқи ўртасидаги муносабатларнинг ҳуқуқий асоси бўлди. Янги ҳужжатда Европа Иттифоқи ва унга аъзо давлатларнинг Қозоғистон билан савдо ва сармоявий ривожланиш, адлия ва ички ишлар, иқтисодий ва молиявий ҳамкорлик, энергетика ва транспорт, атроф-муҳит ва иқлим ўзгариши, бандлик ва ижтимоий сиёсат, маданият, илмий тадқиқотлар каби асосий йўналишларда ҳамкорликни мустаҳкамлайди.
2022 йил охирида, дипломатик муносабатлар ўрнатилганининг 30 йиллиги арафасида Европа кенгаши раҳбари Шарль Мишель расмий ташриф билан Қозоғистонга келди. Учрашувда томонлар энергетика ва озиқ-овқат хавфсизлиги, «яшил» иқтисодиёт, транспорт ва логистикани ривожлантириш масалаларини муҳокама этилди. Икки томонлама учрашувда демократия ва инсон ҳуқуқлари масалалари муҳокама қилинди. Шарль Мишель ҳам Қозоғистонда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотларни қўллаб-қувватлашини билдирди.
ҚР Ташқи ишлар вазирлиги Европа департаменти директори Олжас Сулейменовнинг сўзларига кўра, стратегик ҳамкорлар белгиланган йўналишлар билан чекланиб қолмайди.
«Ўтган йилнинг октябрь ойида Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев ва Европа кенгаши Президенти Шарль Мишель иштирокида Ғарбий Қозоғистонда шамол ва қуёш электр станцияларини ўрнатиш ва 2030 йилдан бошлаб 3 миллион тонна «яшил» водород ишлаб чиқариш бўйича қиймати 30-40 миллиард евро бўлган Европанинг йирик «Svevind» компанияси билан муҳим шартнома имзоланди. Бу Европа Иттифоқининг ушбу маҳсулотга бўлган эҳтиёжининг бешдан бир қисмини ташкил этади», - деди Олжас Сулейменов.
Эслатиб ўтамиз, 2022 йил ноябрь ойида Европа Иттифоқи ташаббуси билан Қозоғистон Республикаси Бош вазири Алихан Смаилов ва Европа Комиссияси Президенти Урсула фон дер Ляйен Қозоғистон ўртасида молиявий ва технологик ҳамкорликни йўлга қўйиш Қозоғистон Республикаси ва Европа Иттифоқи ўртасида барқарор хом ашё, аккумуляторлар ва «яшил» водород қўшимча қиймат занжири яратиш соҳасида стратегик ҳамкорлик тўғрисидаги англашув меморандумини имзолади. Қозоғистонлик экспертларнинг фикрича, «яшил водород» лойиҳаси келажакка алоҳида таъсир кўрсатади, чунки «яшил водород» бозорининг ҳажми бор-йўғи 10 йил ичида 100 миллиард доллардан ошади.
Ҳамкорлик қандай ривожланади?
Шу ҳафта Алмати шаҳрида «Европа Иттифоқи – Марказий Осиё» II иқтисодий форуми бўлиб ўтади. Йиғилишда «Яшил» иқтисодиётга ўтиш, рақамли модернизация, Марказий Осиё мамлакатларида ишбилармонлик муҳитини яхшилаш, шунингдек, савдо ва транспорт алоқаларини кенгайтириш каби асосий йўналишларга эътибор қаратилади. Ҳар бир томон учун бирдек манфаатли қўшма лойиҳалар ҳам муҳокама этилади.
News Central Asia нашрининг ёзишича, Марказий Осиё давлатлари ҳукуматлари Марказий Осиё давлатлари ҳукуматлари томонидан муҳим соҳаларда келажакдаги ислоҳотлар учун ишлаб чиқилган миллий стратегияларга асосланади. Бундан ташқари, йиғилишда хусусий сектор билан ҳамкорликни янада ривожлантириш ва икки вилоят тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги ҳамкорлик бўйича тавсиялар тақдим этилади.
12 майда ҚР Бош вазири ўринбосари – Ташқи ишлар вазири Мурат Нуртилеу Европа Иттифоқининг (ЕИ) Қозоғистон Республикасидаги ваколатхонаси раҳбари, элчи Кестутис Янкаускас билан учрашди. Мулоқот давомида Қозоғистон ва Европа Иттифоқи ўртасида Кенгайтирилган шериклик ва ҳамкорлик тўғрисидаги битим салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш бўйича кейинги қадамлар муҳокама этилди.
Европа Иттифоқининг «Global Gateway» стратегияси доирасида айниқса долзарб бўлган транспорт-логистика, инфратузилма, муҳим металлар ишлаб чиқариш соҳаларида ҳамкорликни чуқурлаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Мутахассисларнинг фикрича, Қозоғистон ва ЕИ ўртасидаги савдо-иқтисодий муносабатларнинг энг истиқболли йўналишларидан бири муқобил йўналишларни ривожлантириш ва транспорт-логистика салоҳиятини, хусусан, Транскаспий халқаро транспорт йўналишини амалга оширишдир.
Муаллиф: Венера Жоламанқизи
