Тоза Қозоғистон: экологик онг ва одатларни қандай шакллантириш керак
ASTANA. Kazinform – Дунёни ўзгартиришни ўзимиздан бошлашимиз керак. Бу ҚР Ҳукумати томонидан қабул қилинган “Тоза Қозоғистон” экологик маданиятни ривожлантириш концепциясининг асосий вазифаларидан биридир. Kazinform концепциянинг таҳлилий шарҳини ўтказди.
Декарбонизация даврига тайёргарлик
Экологик ватанпарварликни шакллантириш экологик маданиятни ривожлантириш концепцияси моҳиятининг фақат бир қисмидир. Дарҳақиқат, бу ташаббуснинг мазмун-моҳияти анча теранроқ бўлиб, у нафақат шаҳар ва қишлоқлардаги озодаликка қаратилган. Бу жамият эволюциясини рағбатлантириш, миллатнинг маданий кодини янгилаш бўйича катта саъй-ҳаракатларнинг бир қисмидир.
“Жамиятда бунёдкорлик руҳи кенг илдиз отиши, эскирган ва қотиб қолган тамойиллар, мамлакатни ихтилоф этаётган салбий хатти-ҳаракатлардан воз кечиш жуда муҳим”, – деди ҚР Президенти Миллий қурултойнинг учинчи йиғилишида.
“Тоза Қозоғистон” лойиҳаси баҳорги сув тошқини пайтида пайдо бўлди. Мамлакатнинг сув тошқинларидан вайрон бўлган қисми қайта тикланди.
Экологик лойиҳа кўлами кенгайиб, бир неча ой ичида акцияда деярли 3 миллион киши иштирок этди. Бир миллион тоннадан ортиқ чиқинди йиғилиб, 2,5 миллион тупга яқин яшил дарахт кўчатлари ўтқазилди.
Концепцияда экологик фикрлаш, онгли истеъмол, ресурсларни тежаш, тадбиркорлик маданиятини ривожлантириш механизмлари ёзилган. Бу жамиятни декарбонизация даврига тайёрлаш учун кучли лойиҳадир.
Одатларни ўзгартириш керак
Концепциянинг энг катта бўлимларидан бири бу ҳозирги вазиятни таҳлил қилишдир. Бу кўп йўналишларда шаклланган тажрибани, биринчи навбатда – экологик тафаккурни акс эттиради. Хусусан, Ижтимоий тараққиёт институти қозоғистонликлар экология, хомашё ва чиқиндиларни қайта ишлаш мавзуларига қанчалик долзарб эътибор қаратишлари бўйича ижтимоий сўров ўтказди. Маълум бўлишича, респондентларнинг 82,3 фоизи бу масалани “жуда долзарб” ва “шошилинч” деб ҳисоблайди. Айниқса, Ақтўбе (96,4%) ва Қостанай (95,7%) вилоятлари аҳолиси қизиқиш уйғотди.
Бироқ, бу масалага катта қизиқиш бўлишига қарамай, экологик одатлар билан боғлиқ вазият қувонарли эмас. Аҳолининг атиги тўртдан бири (25,3 фоиз) ахлатни саралайди, ҳар бешинчи дўкон (21,8 фоиз) зарурат туфайли эко қоплардан фойдаланади, ҳамма ҳам сув ва электр энергиясини (57,1 фоиз) тежаб қолмайди.
Қизиғи шундаки, ёшлар (18-28 ёш) ўртасида фақат ахлатни саралаш одатлари юқори (27,5%), умуман олганда, экологик маданият паст.
Экологик онг ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Тегишли инфратузилмасиз одамлардан онгни талаб қилиш қийин. Шу нуқтаи назардан қараганда, таҳлиллар шуни кўрсатадики, 2023 йил якуни бўйича 207 та шаҳар ва тумандан бор-йўғи 142 тасида чиқиндиларни алоҳида йиғиш турли вақтларда, саралаш эса 130 тасида амалга оширилган.
Ижобий динамика кузатилаётган бўлса-да, чиқиндиларни қайта ишлаш ва саралаш улуши ҳали ҳам паст. 2018 йилдан 2023 йилгача бўлган даврда Қозоғистонда чиқиндиларни қайта ишлаш ва саралаш 11,5 фоиздан 24 фоизга ошган. (Европа мамлакатларида ўртача даража тахминан 50%, Японияда - 40% дан ортиқ, Жанубий Кореяда - 60%).
Бундан ташқари, концепцияда шаҳар ва қишлоқлардаги антропоген юк турлари, шунингдек, ресурсларни тежаш масалалари кўрсатилган.
Қозоғистонликлар фаровонликда яшайди. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, Қозоғистон бирламчи энергия истеъмоли бўйича МДҲда етакчи давлат. Яқин беш йилда Қозоғистонда 15 фоиз сув танқислиги бўлиши мумкинлигига қарамай, истеъмол даражаси ошди.
Автомобиллар туфайли экологик юк ҳам ортиб бормоқда. 2023 йилда рўйхатга олинган автомобилларнинг умумий сонида 20 йилдан кўпроқ вақт олдин ишлаб чиқарилган автомобиллар устунлик қилади.
Шу билан бирга, бизнеснинг экологик жавобгарлиги пастлигини кўрсатадиган маълумотлар мавжуд. 2023 йилда Экология ва табиий ресурслар вазирлиги томонидан экология қонунчилигига риоя этилиши юзасидан 652 та текширув ўтказилди. Жами 322,9 миллиард тенгега 2 мингдан ортиқ маъмурий жарима қўлланилди, шундан 11,3 миллиард тенге ундирилди. Ҳаддан ташқари ва ихтиёрий чиқиндилар учун жарима солинади.
Нима қилса бўлади?
Айтилганларни таҳлил қилсак, хулоса аниқ бўлади. Коммунал хизматлар машиналарни ювиш ва боғларни суғориш учун сув тайёрлаганда, ҳеч қандай экологик онг ёрдам бермайди. Доимий одатни шакллантирадиган механизмларни яратиш керак. Концепцияда “Коммунал хизматлар кўрсатишнинг паст кўрсаткичлари табиий ресурсларни тежаш ва ундан оқилона фойдаланишга ёрдам бермайди”, дейилган.
Бу йирик корхоналарга ҳам тааллуқлидир, атроф-муҳитга таъсир қилиш учун паст тўловлар ва экологик қонунчиликни бузганлик учун жарималар корхоналарни энг яхши, энг мақбул усулларни қўллаш орқали ўз фаолиятининг экологик шароитларини яхшилашга ундамайди.
Шу нуқтаи назардан, экологик масъулиятли хатти-ҳаракатлар учун механизмлар ва рағбатлантириш зарур. Хусусан, Ҳукумат қарори билан чиқиндиларни бошқариш соҳасидаги лойиҳаларни молиялаштириш механизми тасдиқланди. Чиқиндиларни саралаш ва қайта ишлаш бўйича 21 лойиҳани ишга тушириш режалаштирилган. Шундай қилиб, 2029 йилгача қайта ишланган маиший чиқиндилар улушини 38 фоизга етказиш вазифаси қўйилди.
Ўрта ва олий таълим соҳасида ўқувчи ва талабаларнинг экологик маданиятини юксалтириш, эколог кадрлар тайёрлаш борасида кўплаб ташаббуслар амалга оширилмоқда. Бундан ташқари, экологик ҳуқуқбузарликларни қайд этиш учун видеокузатувлар сонини кўпайтириш режалаштирилган.
Коммунал соҳада сув таъминоти ва дренаж тизимларини рақамлаштириш ва автоматлаштириш, ҳисобга олиш приборларини ўрнатиш ишлари амалга оширилмоқда.
Барқарор истеъмол ва ишлаб чиқариш амалиётини фаол жорий этаётган корхоналар ва фуқароларни қўллаб-қувватлаш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқиш, корхоналарни ресурслардан оқилона фойдаланиш бўйича ҳисоботларни чоп этишга рағбатлантириш вазифаси қўйилди.
“Тоза Қозоғистон” миллий экологик ташаббусини амалга ошириш ҳокимлар фаолиятини баҳолаш механизмларидан бирига айланиши керак. Ҳар бир ҳудуд концепцияни амалга ошириш учун тегишли режа ишлаб чиқади.
Ҳужжат жуда катта ҳажмга эга ва 60 хил вазифани ўз ичига олади. Бўлажак ишлар кўламини концепцияни амалга оширишда иштирок этаётган вазирлик ва идоралар сонидан ҳам билиш мумкин. Маҳаллий ижро ҳокимияти органларидан ташқари, 12 та вазирлик, олий ва олий таълимдан кейинги таълим муассасалари, “Атамекен” МТП ва Давлат хизматлари агентлиги фаол иштирок этмоқда.
