Тенге: ўтмиши, ҳозирги кун ва келажак
ASTANA. Kazinform – Бугун Қозоғистонда миллий валюта – тенге куни. Ушбу алоҳида сана муносабати билан биз мамлакат аҳолисидан биринчи қўлга киритган тенгени нима мақсадда ишлатганини ва Қозоғистоннинг маданий қадриятлари ва тарихини тарғиб қилиш мақсадида «Саклар услубида» муомалага чиқарилганига ҳали бир йил тўлмаган 5 000 тенгелик банкнотанинг дизайни ҳақида фикр-мулоҳазаларини сўрадик.
Сўнгги пайтларда мамлакат молия бозорига рақамли технологиялар оммавий равишда киритилди ва аҳоли бундан фаол фойдаланмоқда. Бунинг яққол мисолларидан бири нақд пул даври ўтиб кетаётганини кўриш мумкин. Масалан, 2020 йилдан буён нақд пулсиз операциялар ҳажми 5,5 баробар ошиб, 2024 йилнинг 8 ойида 100 триллион тенгега етди. 2022 ва 2023 йилларда йиллик ўсиш 40 фоиздан ошди. Ва бу йил 15 фоизгача секинлашганига қарамай, у ўртача глобал ўсиш суръати 17 фоизга яқинлашди. Нақд пулсиз тўловларнинг асосий улушини, яъни 80 фоизини интернет ва мобиль қурилмалар орқали амалга оширилган тўловлар ташкил этади: 82 триллион тенгега 4,4 миллиард транзакция. Шу сабабли, йилдан йилга нақд пул ҳисоб-китоблари ҳажми, шубҳасиз, камайиб боради. Буни савол билан мурожаат қилган қозоғистонликларнинг фикрларидан ҳам билиш мумкин.
Масалан, Миллий банк раисининг маслаҳатчиси Бинур Жаленов нақд пулни умуман сақламаслигини айтади.
“Биринчи тенгеимни мактабдаги мусобақада олдим. Мен ундан онамга совға сотиб олиш учун фойдаланганман. Мен янги 5 минг тенгелик қоғоз пулларни кўрдим, дизайни менга жуда ёқди. Бироқ мен умуман нақд пул сақламайман”, – деди у.
Иқтисодчи Олжас Қудайбергенов ҳам нақд пул билан ҳисоб-китоб қилишни йилдан йилга камайтираётганини айтади.
“Мен 5 минг тенгелик янги қоғозни кўрдим. Кичик ўлчамли, қулай. Мен нақд пул ишлатаман. Лекин, албатта, йилдан йилга камайиб бормоқда. Харажатлар ва шароитлар аста-секин нақд пулсиз ҳисоб-китобларга ўтишга ундайди. Ва агар мен биринчи тенгеимни ўтказган жойга келсам, мактабда 5-синфда ўқиганман. Қоғоз тенгелар бор эди. Аниқ эсимда йўқ, лекин ўртоқларим билан мактаб ошхонасида ишлатган бўлсам керак”, – дейди иқтисодчи.
Молиячилар ассоциациясининг собиқ раҳбари Юлия Якупбаева бошқалар каби нақд пулдан кам фойдаланади. Шу билан бирга, у келажакда тенгелар муомаладан чиқиб кетиши мумкинлигини ҳам истисно этмайди.
“Биринчи иш жойим Миллий банк бўлди. 1998 йилда иш ҳақи унчалик юқори эмас эди. Маошимнинг биринчи қисмини олгач, ота-онамга торт, ширинликлар, мевалар сотиб олардим. Шундай қилиб, пулим тугаб қолди. Кўпчилик каби, мен камдан-кам ҳолларда нақд пул ишлатаман. Умуман олганда, келажакда тенгелар ҳатто муомаладан чиқиб кетиши ҳам мумкин. Мен янги 5000 тенгени кўрдим, жуда қизиқ. Тўғри, мен нақд пулни кам ишлатганим учун янги купюра муомалага киритилганини дарҳол англаб етмадим», – деди у.
Бу йил нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ўртача чегараси деярли ўзгармади. Дарҳақиқат, ҳатто қисқартирилди, дейиш мумкин. Қизиғи шундаки, нақд пул олиш операцияларида тескари тенденция мавжуд. Яъни қозоғистонликлар камдан-кам пул ола бошладилар. Бироқ, бир марталик тўлов миқдори деярли икки баравар кўпайди – 2020 йилнинг 8 ойида 51 583 тенгедан 2024 йилнинг шу давридаги 101 707 тенгегача.
Астана тиббиёт университети талабаси Дариа Шакирт нақд пулсиз ҳисоб-китоб қилиш қулай ва вақтни тежашини таъкидлайди.
“Мен аллақачон Apple Pay ни созлаганман ва менинг картам ҳамма жойда рўйхатдан ўтган. Бу сизга исталган вақтда тезкор тўловларни амалга ошириш имконини беради. Мен учун ҳар бир дақиқа қадрли ва навбат кутиш, нақд пул билан тўлаш учун вақтимни беҳуда сарфлашни хоҳламайман. Қолаверса, қоғоз пулларни йўқотиб қўяман ёки қаерга қўйганимни унутиб қўяман”, – деди у.
Дариа Шакирт отаси берган биринчи пулга чупа-чупс, музқаймоқ ва киндер-сюрприз, офис стикери ва «Дело№» журналини сотиб олганини эслади.
“Қулай бўлгани учун нақд пулсиз тўлайман. Бундан ташқари, бугунги кунда ҳамма нарса рақамлаштирилган. Шундай қилиб, бу тўловни янада осонлаштиради. Мен биринчи пулимни косметика сотиб олишга сарфладим. Мен эса 5 минг тенгенинг янги дизайнини ҳали кўрганим йўқ”, — деди Астана тиббиёт университети талабаси Аружан Даниярбек.
Миллий банк бош конструктори Санжар Нурқасимов эса нақд пулни ушлаб туриш, диққат билан қараш, сақлаш ва ҳисоб-китоб қилишни ёқтиришини айтади. Унинг таъкидлашича, “Саклар услуби” банкнотларнинг янги сериясини яратишда кўплаб одамлар иштирок этган. Бундан ташқари, вақти-вақти билан пул дизайнини янгилаш керак.
“Бу Марказий банклар учун ажойиб тавсия. Бу жаҳон тажрибаси деб ҳисобланади. Пулнинг мудофаа комплексини янгилаш учун 7-8 йил керак бўлади. Технология олдинга силжийди, ҳеч нарса тўхтамайди. Яъни технология ўзгаради. Биз вақт синовидан орқада қолмаслигимиз керак. Биз “банкнота фабрикамиз”ни янги хавфсизлик элементларидан фойдаланиш учун жиҳозлаяпмиз. Асосан, сохта пул сотувчиларга қарши кураш, дейиш мумкин. Биз ҳар доим бир қадам олдинда бўлишимиз керак”, – дейди Санжар Нурқасимов.
Эслатиб ўтамиз, “Саклар услуби” янги банкнот серияси дизайни концепцияси 2022 йилда ишлаб чиқила бошланди. 2023 йил 15 ноябрда банкнотлар серияси расман тақдим этилди. Дастлабки 5 000 тенгелик банкнот 2023 йил 25 декабрда муомалага киритилган. Серияни ишлаб чиқишда маҳаллий ва хорижий олимлар, археологлар, антропологлар, этнографлар, рассомлар ва реставраторларнинг кўплаб асарлари ва материаллари ўрганилди ва фойдаланилди. Банкнотларнинг янги сериясида қадимги кўчманчилар дунёқарашининг хусусиятлари, уларнинг табиат ва ҳайвонот дунёси билан боғлиқлиги тасвирланган. Шунингдек, “Саклар услуби”нинг ўзига хослигини ойдинлаштириш, халқ маданияти ва тарихини ўрганишга қизиқиш уйғотиш кўзда тутилган.
Жаҳон тажрибасида биринчи марта Қозоғистон Миллий банки банкнотга икки рангли микро-оптик ҳимоя ипларини киритди. Ушбу ҳимоя элемент, банкнотнинг бошқа томонини қараганда, икки ранг ўзаро таъсир қилади ва динамик эффект яратади. Бундай элемент фақат қоғоз ёки гибрид субстрат асосида амалга оширилиши мумкин, яъни материал полимер бўлмаган бўлиши керак.
Бундан ташқари, банкнотлар дизайнида ёрқин ва эсда қоларли 3D эффект яратувчи оптик ўзгарувчан голограмма элементлар ҳамда уч ўлчамли хавфсизлик элементларидан фойдаланилган. Ушбу элементлар банкнотларнинг “Саклар услуби” дизайнини тўлдиради. Банкнотларнинг янги сериясини лойиҳалашда банкнотларни яроқли ёки эскирган деб саралашда фойдаланиладиган касса алгоритмлари ҳам ҳисобга олинган. Шунингдек, янги банкноталар серия рақамидаги ҳарфлар ва рақамларнинг баландлиги бир хил бўлган (олдинги серияларда турли ўлчамларда фойдаланилган). Бу юқори тезликдаги банкнотларни қайта ишлаш тизимларини янада аниқроқ қилади.
