Тариф можароси: Қозоғистонда нега мобиль алоқа қиммат
ASTANA. Kazinform – Йил бошидан буён Қозоғистонда айрим уяли алоқа тарифлари нархи ошди. Ўртача ўсиш ҳозир тахминан 25 фоизни ташкил этади. Операторлар ҳали ҳам ўз тўловларини оширадилар. Бу янгилик халқнинг ижтимоий аҳволига қандай таъсир қилади? Компанияларнинг нарх сиёсати қанчалик қонуний? Kazinform мухбири Ерсин Шамшадин вазиятни таҳлил қилди.
Минимал қўшилган қиймат – 500 тенге
Нархлар февраль ойида ўзгара бошлади. Йил бошида Activ – 23, TELE2 – 4 тарифлари нархини оширишини маълум қилганди. Айнан ўшанда бошқа операторлар орасида нархларни ошириш бўйича “пойга” бошланди. Таърифларга қўшилган харажатлар 500 ва 1500 тенге атрофида ошганини, баъзи арзонроқ тарифлардан фойдаланиш имконияти чекланганини пайқадик.
Вазият ҳали ҳам яхшиланмаяпти. Ўтган ой мобиль операторлар тарифларга қўшимча ўзгартиришлар киритилишини маълум қилишди. У ердаги кўрсаткич ҳам ўсиш бўлишини кўрсатади. Қонун бўйича истеъмолчини бир ой олдин хабардор қилиш мажбуриятини ҳисобга олган ҳолда, кейинги муддат апрель ойининг охирига тўғри келиши керак.
Шу муносабат билан уяли алоқа операторлари ўтган 3 ой ичида нарх сиёсатини қандай ўзгартирганига тўхталиб ўтамиз. Биз нархлар фарқини санаб ўтишга қарор қилдик:
- Beeline 8 тарифи – 1000 тенгегача;
- TELE2 27 тарифи учун - 1000-2800 тенгегача;
- Altel 18 тарифи учун - 1000-3000 тенгегача;
- Kcell – 500-1000 тенгегача;
- Activ – 500-1000 тенгегача қимматлаган.
Илгари, архив тарифининг нархига таъсир қилмаган яхши тенденция мавжуд эди. Қанчалик обуна бўлишингиздан қатъий назар, у ўзгармайди. Мисол учун, сиз 3 йилдан бери бир хил тарифдан фойдаланасиз, ойлик тўлов 1500 тенге. 3 йилдан кейин ҳам бир хил тариф ва нарх ўзгармайди. Бу хусусият вақт ўтиши билан янги абонентлар улана олмайдиган архив тарифига айланган тақдирда ҳам сақланиб қолади. Бугунги кунда бундай имтиёз ҳам қўшимча пулли бўлмоқда. Чунки операторларнинг нарх сиёсати архив тарифларини истисно этмайди.
Хўш, бу салбий тенденциянинг сабаби нимада, нима учун тариф нархи ошди? Компаниялар мобиль алоқа нархининг ошишига иқтисодий ва стратегик сабабларни келтирмоқда. Айтилишича, инфляция, истеъмолчилар сонининг кўпайиши, моддий базани янгилаш зарурати бу ўзгаришга олиб келган.
"Биз абонент тўловларининг ўзгариши яхши хабар эмаслигини тушунамиз. Бироқ тармоқларимизни ривожлантириш ва янгилаш, шунингдек, уларни сақлаш ва таъмирлаш харажатлари ортиб бораётгани сабабли биз тариф нархларини ўзгартиришга мажбурмиз. Тариф нархига инфляция ва бошқа ташқи омиллар таъсир кўрсатади”, – дейилади Altel операторининг расмий баёнотида.
Kcell/Activ жавоби ҳам Tele2/Altel жавобига ўхшаш. Beeline сиёсати эса сиёсатнинг шаклланиши ва эволюцияси таҳлили ёрдамида “оқлангани” сезилади. Унда айтилишича, тармоқ юкланиши, инфляция ва IТ тизимлари каби муаммолар молиялаштиришни талаб қилади. Хусусан, улар тенгенинг қадрсизланишини аргумент сифатида ишлатиб, ҳатто “сўнгги беш йил ичида доллар тахминан 1,4 баробар қимматлашганини, бу эса ўз навбатида харажатларга сезиларли таъсир кўрсатишини” даъво қилишган.
"Биз озиқ-овқат, ёқилғи ва кўчмас мулкнинг ўтмишдаги нархларини ҳам эслаймиз, аммо дунё ўзгармоқда ва биз сизга сифатли хизмат кўрсатишни давом эттириш учун ўзгартиришимиз керак. Ишончим комилки, биз нархларнинг ошишига жиддий ва масъулият билан ёндашамиз. Биз фақат бозордаги ўртача қийматдан паст бўлган тариф режаларини босқичма-босқич ўзгартирамиз”, – дейилади Beeline хабарида.
Бироқ, иқтисодий қийинчиликлар нархларга таъсир қилганига ишониш қийин. Бунинг сабаби, алоқа соҳасидаги компанияларнинг даромади кам эмас, ҳеч бўлмаганда уларнинг зарарини қоплаш учун етарли. Мисол учун, Миллий статистика бюросининг хабар беришича, ўтган йилнинг январь-сентябрь ойлари учун телекоммуникация операторларининг даромади 1 триллион 3 миллиард тенгени ташкил этди, бу 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 12 фоизга кўп. Қозоғистонликлар телефон хизматларига 22 миллиард тенге (йиллик ўсиш 3 фоиз), интернет хизматларига 520 миллиард тенге (+25 фоиз), мобиль алоқа хизматларига 175 миллиард тенге ва бошқа телекоммуникация хизматларига 191,4 миллиард тенге (+4%) сарфланган.
3 vs 400: Монополия майдони
Уяли алоқа операторларига келсак, бозорда 3 та компания маълум. Қолганлари ҳақида нима дейиш мумкин? Биз 400 дан ортиқ алоқа маҳсулотлари ҳақида гапирмоқдамиз. Рақобатни ҳимоя қилиш ва ривожлантириш агентлиги маълумотларига кўра, Қозоғистонда 2017 йилдан буён рўйхатдан ўтган маҳаллий телекоммуникация операторларининг умумий сони 422 тани ташкил этади. Бизга таниш Beeline, TELE2, Altel, Kcell, Activдир.
Бунга давлат сиёсати ва бизнес соҳасидаги муросалар сабаб бўлди, десак хато бўлмайди. Шу пайтгача йирик ва давлат компаниялари устуворлик ва имкониятларга эга эди. Катта инвестициялар бўлган лойиҳаларгина катта бозорга чиқишга муваффақ бўлди. Рақобат кам, юқори даромад ва бўш назорат мавжуд.
Шу муносабат билан биз Рақобатни ҳимоя қилиш ва ривожлантириш агентлигига давлатнинг аниқ компанияларда улуши бор-йўқлигини аниқлаш учун сўров юбордик. Маълум бўлишича, бозордаги операторларда давлатнинг улуши турлича. Сўнгги пайтларда ушбу компанияларга хориждан эгалик қилиш жараёни бошланди.
"Ҳозирда мамлакатдаги уяли алоқа бозорига қуйидаги операторлар хизмат кўрсатмоқда: «Кселл» АЖ (Kcell/Activ), «Мобайл Телеком-Сервис» МЧЖ (Tele2/Altel), «КаР-Тел» МЧЖ (Beeline). “Бунда давлатнинг “Кcелл” АЖдаги иштироки ҳамда «Мобайл Телеком-Сервис» МЧЖ (2025 йилдан) ва “КаР-Тел” МЧЖдаги хорижий компаниянинг улуши ҳам бор”, – дейилади агентлик жавобида.
Айтиш жоизки, сўнгги таҳлилларга кўра, «Қазақтелеком» АЖ компаниялар гуруҳининг бозор улуши («Кселл» АЖ, «Мобайл Телеком-Сервис» МЧЖ) 63 фоизни, «КаР-Тел» МЧЖ эса 37 фоизни ташкил этади. Шундай қилиб, қолган 400 та рўйхатдан ўтган операторларнинг номлари бор, аммо мазмуни йўқ.
Уяли алоқа операторлари ўртасидаги рақобат масаласи жамиятда анчадан бери кўтарилиб келинмоқда. Мутахассислар асосий хавфни тил бириктиришда кўрдилар, яъни компаниялар истеъмолчиларнинг бошқа танлови йўқлигини билиб, биргаликда тарифларни ошириши мумкин эди. Бугунги кунда башорат сўзсиз амалга ошганга ўхшайди.
Halyk Finance таҳлилий маркази эксперти Мадина Қабжалалованинг фикрича, давлатнинг ортиқча аралашуви ҳам нотўғри қарор бўлиши мумкин.
“Тариф нархларининг ошишига бозордаги ўйинчилар сонининг камлиги сабаб бўлмоқда. Рақобатни ҳимоя қилиш ва ривожлантириш агентлиги мобиль алоқа хизматлари бозоридаги рақобат муаммолари ҳақида анчадан бери гапириб келади. Давлат компанияси умумий бозорда устун улушга эга – 63%. Бу ҳолат хавф туғдиради. Чунки улар тил бириктиришлари мумкин.
Давлат компанияси бозорда устун мавқега эга. Бироқ, бир неча йил олдин, халқаро операторлар бозорда бўлганида, у сезиларли даражада рақобатбардош бўлди. Шу нуқтаи назардан, яқин орада давлат операторининг бир қисмини хусусий инвестор томонидан сотиб олиниши рақобатни кучайтириб, сифат ва тарифларга ижобий таъсир кўрсатади, деб ҳисоблаймиз”, — деди эксперт.
Инвестор сифатида Altel ва Tele2 яқинда параллель компания томонидан сотиб олинди. Бу келишув қозоғистонликлар учун фойдалими ёки йўқми, номаълум. Чунки, хорижий компания ва Ҳукумат ўртасидаги олди-сотди шартномасига кўра, уч йил давомида бозорга янги оператор кирмаслиги керак. Яъни, амалдаги келишув билан биз мавжуд уяли алоқа операторлари тақдирини 3 йилга узайтирдик, дейишимиз мумкин.
Бироқ, расмийлар бошқача фикрда. Рақамли ривожланиш, инновациялар ва аэрокосмик саноат вазири ўринбосари Асхат Оразбекнинг сўзларига кўра, телекоммуникация операторининг сотилиши тарифларни пасайтиради.
"Altel ва Tele2 серияли инвесторларга сотилгач, алоқа тарифлари пасайиши керак. Чунки Tele2 Қозоғистон бозорига кирганида Kcell ва Beeline ўз тарифларини туширишга мажбур бўлди. Мобиль операторлар 2018-2021 йилларда алоқа нархини оширмаслик тўғрисида меморандум имзоладилар. У тугагач, улар яна нархни кўтаришга киришдилар”, – деди вазир ўринбосари.
Талаблар ва текшириш
Давлат операторлардан тарифларни пасайтиришни талаб қила олмайди. Балки авваллари қонун чиқарувчи орган бўлгандир, ҳозир эса йўқ. Чунки Қозоғистон Республикасининг “Алоқа тўғрисида”ги Қонунининг 20-моддасида: “...алоқа операторлари алоқа хизматлари учун тарифларни оқилона харажатлардан келиб чиққан ҳолда мустақил равишда белгилайдилар” деб аниқ белгиланган. Бу давлатнинг бизнесга унчалик қизиқмаслигининг сабабларидан биридир. Шунинг учун вазирлик нарх сиёсатини барқарорлаштириш учун бозорга янги ўйинчи олиб келиш каби билвосита таъсир кўрсатиш билан чекланади.
“Агар ҳозирги уч оператор фуқароларнинг тариф ва сифат бўйича талабларини қондирмаса, биз икки йилдан сўнг янги операторни ишга туширишга тайёрмиз. Улар (жорий операторлар) бозорда ўз мавқеини сақлаб қолиш учун фойдаланувчиларнинг талаб ва истакларини ҳисобга олишга мажбурдирлар. Акс ҳолда, алоқа бозорида рақобатни кучайтиришга мажбур бўламиз”, – деди Асхат Оразбек.
Давлат талаб қила олмаса ҳам текшириши мумкин. Соҳадаги қонунбузарликларга чек қўйиш ва қонунни назорат қилиш ҳуқуқига эга. Охирги 5 йил давомида алоқа операторларига қарийб 7 миллиард тенге сармоя киритилди. Рақамли ривожланиш, инновациялар ва аэрокосмик саноат вазирлиги маълумотларига кўра:
- 2020 йилда – 93;
- 2021 йилда – 562;
- 2022 йилда – 1175;
- 2023 йилда – 782;
- 2024 йилда 357 та текширув ўтказилди.
Жорий йилнинг март ойигача 25 та режадан ташқари текширишлар ўтказилиб, 69 миллион тенге жарима ундирилди. Рақобатни ҳимоя қилиш ва ривожлантириш агентлиги томонидан ҳам амалдаги тариф баҳоси юзасидан суриштирув ишлари олиб борилиб, ҳозирда мазкур ҳолат юзасидан суд жараёнлари давом этмоқда.
“2023 йил декабрь ойида уяли алоқа хизматлари нархларининг ошиши фактларини текшириш доирасида «Кселл» АЖ, «Мобайл Телеком-Сервис» МЧЖ ва “КаР-Тел” МЧЖ операторларига нисбатан тарифларни келишилган ҳолда ошириш юзасидан Кодекснинг 170-моддаси (Қозоғистон Республикаси Тадбиркорлик кодекси – таҳр.) бўйича тергов қўзғатилган. Кодекс доирасида уяли алоқа операторлари юқорида қайд этилган тергов жараёнлари юзасидан судга шикоят билан мурожаат қилишди. Шу муносабат билан тергов ишлари суднинг тегишли қарорлари чиқарилгунга қадар тўхтатилди. Ҳозирда ушбу ишлар Қозоғистон Республикаси Олий суди томонидан кўриб чиқилмоқда”, – дейилади агентлик хабарида.
Сўнгги пайтларда тариф масаласини ҳал қилишнинг бир неча йўли таклиф қилинди. Улардан бирини Парламент депутати Ерболат Сауриқов айтди. Унга кўра, компаниялар божларни кўтариш асосларини Мажилис олдида ҳимоя қилиши керак. Ушбу ўзгартириш эрта муҳокама ва эътирозларни осонлаштиради.
“Телекоммуникация операторларига нархларни ихтиёрий равишда ошириш имконини берувчи ҳуқуқий ҳужжатга ўзгартиришлар киритилиши керак. Хусусан, уларни нима учун кўтараётганини исботлашни талаб қилиш керак бўлиши мумкин. Балки, Мажилис олдида, балки Ҳукумат олдида, аввало, кўтарилиш сабабларига ойдинлик киритиб, кейин кенгайтирилган йиғилишдан сўнг ўзгартириш фақат Ҳукумат рухсати ёки қонун рухсати билан амалга оширилиши керак, деган тузатиш киритилиши мумкин. Мен депутат сифатида бу масалани чуқурроқ ўрганиб чиқаман ва шу муносабат билан қонунга ўзгартиш ва қўшимчалар киритишни таклиф қиламан”, – деди Е.Сауриқов.
Бугунги кунда Қозоғистонда 26 миллион мобиль алоқа абоненти рўйхатдан ўтган, улардан 18,7 миллиони интернет тармоғига уланган. Бу шуни англатадики, тариф ставкаси сезиларли диапазонни қамраб олади. Шу нуқтаи назардан, тариф нархларини назорат қилиш ва тизимли ечим топиш ўз вақтида қўйилган қадам бўлди.
