Талабалар қўзғолони Бангладешнинг сиёсий қиёфасини ўзгартирадими
Бангладешдаги сўнгги воқеалар ҳокимият алмашиш шароитлари туфайли эмас, балки Жанубий Осиёдаги аҳоли энг зич жойлашган давлатларидан бирида содир бўлганлиги сабабли қизиқ бўлди, бу эса бир вақтнинг ўзида сўнгги ўн йилда нисбатан яхши иқтисодий натижаларни кўрсатди. Kazinform агентлигининг рус таҳририяти халқаро шарҳловчиси талабаларнинг кенг кўламли норозиликларига нима сабаб бўлгани ва мамлакатда воқеалар қандай ривожланиши мумкинлигини ўрганди.
Ҳокимиятнинг ўзгаришига нима сабаб бўлди
Воқеаларнинг сабаби квота тизими эди. Умуман олганда, квоталар давлат аппаратидаги иш ўринларининг 50 фоизини қамраб олиши мумкин. Булар нафақат амалдорлар, балки шифокорлар, муҳандислар, дипломатлар ва оддий офис ёрдамчилари ҳамдир. Квота ўринларининг 30 фоизи 1971 йилдаги миллий озодлик уруши фахрийларининг қариндошлари учун мўлжалланган. Иккинчиси, аслида, собиқ Шарқий Покистон ҳудудида Бангладешнинг шаклланишига олиб келди.
Шуни таъкидлаш керакки, Британия Ҳиндистонининг қулаши билан тарихий Бенгалия ва унда яшовчи бенгал этник гуруҳи Ҳиндистондаги баъзи бошқа этник гуруҳлар, масалан, панжоблар каби диний йўналишларга бўлинган. Бенгалларнинг бир қисми мусулмонлардир. Улар аввал Шарқий Покистон, кейин эса янги Бангладеш давлати аҳолисининг асосий қисмини ташкил қилган. Бошқа бенгаллар ҳиндулар бўлиб қолишди. Бугунги кунда улар замонавий Ҳиндистоннинг Ғарбий Бенгал штатида истиқомат қилишади ва Бангладешнинг ўзида аҳолининг тахминан 7% ни ташкил қилади.
Шуни таъкидлаш керакки, Бангладеш дунёдаги энг зич жойлашган мамлакатлардан бири - 150 минг квадрат километрда 170 миллион киши. Бир томондан, бу ишчи кучининг ортиқча таклифини таъминлайди. Шунинг учун Бангладеш арзон ишчи кучига эга, бу экспортга йўналтирилган иқтисодиёт учун муҳим талабдир. Бугунги кунда ушбу мамлакатда кўплаб тўқимачилик ишлаб чиқаришлари ташқи бозор учун фаолият юритмоқда. "Бангладешда ишлаб чиқарилган" ёрлиғи бутун дунё бўйлаб оммавий бозор дўконларига ташриф буюрган ҳар қандай меҳмонга яхши маълум. Бошқа томондан, Бангладешда турмуш даражаси жуда паст.
Асосан, аҳолининг ҳаддан ташқари кўпайиши ва жамиятнинг муҳим қисмининг қашшоқлиги бутун Жанубий Осиё учун хосдир. Шунинг учун бу ўз-ўзидан Бангладешда бўлгани каби сиёсий нотинчликни келтириб чиқара олмайди. Бундан ташқари, сўнгги ўн йил ичида бу мамлакатда туғилиш даражаси сезиларли даражада пасайди. Туғилиш даражаси, яъни ҳар бир аёлга туғилиш сони 1985 йилдаги 5,5 дан 2020 йилда 2 тага камайди. Аммо бу ерда вазиятнинг мураккаблиги шундаки, жадал демографик ўсиш йилларида туғилган ёшлар энди меҳнатга лаёқатли ёшга кирмоқда. Шунинг учун уларга иш ўринлари етарли эмас, айниқса ҳукумат аппаратида.
Бу жуда ўзига хос ҳолатдир. Бангладешда 65 ёшдан ошганлар аҳолининг атиги 5 фоизини ташкил қилади. Таққослаш учун, Россияда бу ёш тоифаси - 16%, Жанубий Кореяда - 18%, Германияда - 21%. Яъни, бу ерда ҳали ҳам кўп ёшлар бўлади, бир мунча вақт, кичикроқ ёшдаги кексалар ҳам. Аммо ёши каттароқ бўлган аксарият мамлакатларда муаммо ишчилар етишмаслиги бўлса-да, Бангладеш учун муаммо - бу иш.
Жанубий Осиёда аҳолининг ҳаддан ташқари кўплиги шароитида ҳукуматда ишлаш энг нуфузли иш турларидан бири ҳисобланади. Масалан, Ҳиндистонда, қўшни Бангладешда 2022 йил июнь ойида армияга аскар ёллаш тизимидаги ўзгаришлар туфайли оммавий тартибсизликлар юз берди. Бу ерда ҳокимият эски тизимдан воз кечди, унга кўра одамлар армияда 17 йилгача хизмат қилган ва кейин пенсия тўловларини олган. Бунинг ўрнига аскарлар 4 йилгача бўлган муддатга ёлланиши керак эди ва уларнинг атиги 25 фоизи ҳарбий хизматни давом эттириши мумки. Ҳиндистон армиясида 1,38 миллион киши бор, бу 1,3 миллиард аҳоли учун нисбатан кичикдир. Аммо хизматнинг обрўси Ҳиндистон учун кафолатланган нисбатан юқори даромад ва кейинги пенсия тўловлари билан изоҳланади.
Бангладешда ҳам 1971 йилги уруш қатнашчиларининг қариндошлари учун давлат хизматидаги квота тизими, шубҳасиз, доимо, айниқса, билимдон ёшларнинг норозилигига сабаб бўлган. Унинг ижтимоий мавқеини кафолатлайдиган жой олиш жуда қийин эди. Инқилобий уруш ўтмишда тобора узоқлашиб борар экан, фахрийларнинг қариндошларининг имтиёзлари нолойиқдек туюлди.
18 миллион одам иш қидирмоқда
Аммо ҳозирги вазиятнинг мураккаблиги ёшлар, жумладан, олий маълумотлилар сонининг кўпайиши билан боғлиқ. Бангладешда 47 та университет давлатга тегишли ёки субсидияланган, шунингдек, 105 та хусусий университет ва 2 та халқаро университет мавжуд. Мамлакатда 2,8 миллионга яқин талаба бор. Мисол учун, Бангладеш Миллий университетида ўқиш тўлови йилига атиги 9 долларни ташкил қилади. Чет элликлар учун тахминан 1 минг доллардир.
Уларнинг барчаси, айниқса, амалдаги квота тизимида яхши ҳақ тўланадиган ишларга умид қила олмаслиги аниқ. Бу доимий норозилик сабаби, аммо талабалар сонининг кўпайиши вазиятни янада оғирлаштиради.
Шуни таъкидлаш керакки, Бангладеш Ҳиндистон ва Покистон сингари, одатда Британиянинг сиёсий ташкилот тизимидан фойдаланади. Албатта, маҳаллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда ва турли хил натижалар билан. Масалан, Покистонда ҳарбий тўнтаришлар тез-тез содир бўлади ва армия анъанавий равишда сиёсатда фаол иштирок этиб келади. Кўп сонли этник ва диний гуруҳлар ўртасида мураккаб мувозанат тизими мавжуд бўлган Ҳиндистонда бундай эмас.
Шу фонда Бангладеш Ҳиндистон ва Покистондан аҳолининг бир ҳиллиги билан ажралиб туради. Бу ерда анча кескин сиёсий кураш кечди. Давлат асосчиси, «Авоми лига» партияси раҳбари Шайх Мужибур Раҳмон 1975 йилда ҳарбий тўнтариш пайтида ўлдирилган. 1981 йилда янги давлат тўнтариши пайтида кейинги давлат раҳбари генерал Зиё Раҳмон ўлдирилди. 1982 йилда навбатдаги давлат тўнтариши генерал Ҳусайн Эршодни ҳокимиятга олиб келди. 1990 йилда у истеъфога чиқди ва Бангладешда парламент республикаси тикланди.
Ўлдирилган генерал Зиёнинг беваси Холида Зиё янги бош вазир бўлди. Сайловда унинг Миллатчилар партияси ғалаба қозонди. 1996 йилда у ўлдирилган биринчи давлат раҳбари Раҳмоннинг қизи Шайх Хасина бошчилигидаги «Авоми лига»га сайловларда мағлуб бўлди. 2001 йилда Миллатчилар партияси яна ғалаба қозонди. Кейин мамлакатда коррупция туфайли тартибсизликлар бошланди ва Хасинанинг партияси 2008 йилги сайловларда ғалаба қозонди. У 2024 йил июль ойидаги талабалар тартибсизликларигача кейинги ҳар бир сайловда ғалаба қозонган. 2018 йилда «Авоми лига» мухолифат сайловларни бойкот қилгани сабабли маҳаллий парламентдаги 300 ўриндан 259 тасини қўлга киритди. Бу ерда яна 45 ўрин мажоритар тизим орқали сайланадиган аёллар учун ажратилган. Айни вақтда Миллатчилар партияси раҳбари Холида Зиё уй қамоғига олинди.
2024 йил июн ойида қуйи суд фахрийларнинг қариндошлари учун 2018 йилда Шайх Хасина ҳукумати томонидан бекор қилинган квоталарни қайтадан кучга киритди. Бу, аслида, талабалар тартибсизликларининг бошланишига олиб келди. Бангладеш Олий суди бу қарорни бекор қилиб, квотани 5 фоизга қисқартирган бўлса-да, бу ёрдам бермади.
Бу тўпланган стресс жуда муҳим бўлиб чиққанда айнан шундай бўлади. Бунда эса талаба ёшлар асосий рол ўйнади. Умуман олганда, Бангладешда 18 миллионгача одам иш изламоқда. Умуман олганда, ёшлар орасида 40 фоизгача ишсизлар бор. Аммо талабаларнинг ишсизлиги ўзига хос хусусиятларга эга. Оддий вазиятда олий таълим энг яхши кадрларни танлаш тизими орқали ижтимоий юксалишдир. Аммо агар мамлакатдаги бир юз эллик университетда 2,8 миллион талаба бўлса, уларнинг барчаси учун мос иш бўлиши мумкин эмас. Бундан ташқари, агар давлатда ишлайдиганларнинг 30 фоизи алоҳида ижтимоий гуруҳ вакиллари учун ажратилган бўлса.
Нобель мукофоти лауреати бошчилигидаги ўтиш даври ҳукумати
Бангладеш иқтисодиёти анча фаол ривожланаётган бўлса ҳам, муаммо ҳал этилмаяпти. Масалан, мамлакат тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш бўйича жаҳонда етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Бу ерда йирик қурилиш лойиҳалари - Дакка метроси, кўприклар ва бошқалар амалга оширилмоқда. Россиянинг “Росатом” компанияси томонидан қурилаётган «Руппур» атом электр станцияси яқин вақт ичида фойдаланишга топширилиши керак. Аммо бу лойиҳаларнинг барчаси аҳолининг катта қисми бандлиги ва қашшоқлик муаммоларини ҳал қила олмайди.
5 август куни Бош вазир Шайх Хасинанинг истеъфога чиқиши ва қочиб кетишига сабаб бўлган воқеаларда талабалар ҳаракатининг ўрни ҳақида жуда қизиқ савол мавжуд. Бангладеш, ҳар қандай собиқ Британия мустамлакаси каби, тегишли таълим тизимига эга. Шунга кўра, университетлар сезиларли даражада автономияга эга ва талабалар кенгашлари жуда фаол ва яхши ташкил этилган.
Табиийки, талабаларнинг фаол қисми битирувчиларни иш билан таъминлаш ҳолатидан ташвишланмасдан иложи йўқ. Шу боис, квота тизимини қайта тиклаш тўғрисида қарор қабул қилинганда, бу дарҳол талабаларнинг кенг кўламли норозиликларини келтириб чиқарди. Чунки бу битирувчиларни иш билан таъминлаш бўйича онсуз ҳам оғир аҳвол янада оғирлашишини англатарди.
Шуни таъкидлаш керакки, бундай қарорни мустақиллик уруши фахрийларининг ўнлаб йиллар давомида квоталар бўйича тайинланган қариндошлари лобби қилишлари мумкин эди. Улар кўп бўлиши керак ва улар алоҳида ижтимоий гуруҳни ташкил қилишди. У давлат бошқарув аппаратида ҳам ҳукмронлик қилади. Қуйи суд қарори ёрдамида улар ўз гуруҳининг мавқеини мустаҳкамламоқчи бўлдилар. Ахир, биз Шарқ жамияти ҳақида гапирамиз, демак, бу ерда ижтимоий алоқалар жуда кучлидир.
Айтиш жоизки, квота қоидаси армия ва полицияга ҳам тегишли эди. Бу ҳам давлат учун ишдир. Яъни, мустақиллик учун курашганлар орасида муайян ижтимоий гуруҳга мансуб кишилар ҳарбий ва полициянинг асосий қисмини ташкил қилади. Шайх Хасина 2024 йил январида ўз партиясининг парламентдаги устунлигини тасдиқлаган сайловлардан сўнг давлат аппарати томонидан қўллаб-қувватлашни бирлаштиришга қарор қилган бўлиши мумкин. Бундан ташқари, бу ижтимоий гуруҳга кўрсатган ёрдами учун миннатдорчилик билдирилган бўлиши мумкин.
Бундан ташқари, 18 миллион киши иш излаётган Бангладешда меҳнат бозоридаги қийинчиликлар кучайиб бораётгани фахрийларнинг қариндошлари учун ўз оилалари ва қариндош -уруғлар учун устунликни таъминлашга уринишларига туртки бўлганини инкор этиб бўлмайди.
Ҳар ҳолда, бундай уриниш Бангладеш расмийлари томонидан амалга оширилган. Аммо бу тартибсизликларга олиб келди, натижада бир неча юз киши, жумладан полициячилар ҳалок бўлди. Натижада бош вазир Шайх Хасина 5 август куни мамлакатни тарк этди. Президент Шаҳобиддин Чуппу билан сиёсатчилар ва фуқаролик жамияти вакиллари ўртасидаги учрашувда парламент тарқатиб юборилди. Муваққат ҳукумат раҳбари 84 ёшли Муҳаммад Юнус, кам таъминланган аҳоли учун микрокредитлар тизимини ташкил қилгани учун Нобель мукофоти совриндоридир.
Юнус мамлакатнинг дунёдаги энг машҳур фуқароси ва энг муросасоз фуқаро сифатида ўтиш даври учун муроса номзоди эканлиги аниқ. Ахир у анча қариб қолган. Бу ўтиш қайси йўналишда амалга ошади, деган савол туғилади. Энг оддий савол - квотани бекор қилиш, бу аслида аллақачон қилинган. Аммо ишсизлик ва қашшоқлик бўйича нималар қилиш кераклиги тўлиқ аниқ эмас.
Бундан ташқари, парламент сайловлари қандай ўтиши ва собиқ бош вазирнинг «Авоми лига»си унда қандай ўрин эгаллаши ҳақида савол туғилади. Гап шундаки, бу анъанавий равишда ҳар доим сўлчи партиялар билан боғланган дунёвий партиядир. Бош вазир Хасина ва унинг партияси ҳам ташқи сиёсатда кўпроқ қўшни Ҳиндистонга эътибор қаратди. Бундан ташқари, у Россия билан алоқаларни ўрнатди, шу сабабли «Руппур» АЭС лойиҳаси пайдо бўлди. Холида Зиёнинг Миллатчилар партияси диний партиялар билан кўпроқ алоқада бўлган, масалан, "Жамоат-и Исломий". Талабалар ҳаракатининг сиёсий қарашлари ҳали аниқ белгиланмаган. Лекин уларнинг етакчилари анъанавий партиялардан бирига қўшилишдан кўра, ўз ташкилоти доирасида мустақил ҳаракат қилишга ҳаракат қилишлари аниқ.
Умуман олганда, Бангладешдаги сиёсий кучларнинг янги конфигурацияси қандай кўринишга эга бўлиши тўлиқ аниқ эмас. Ўз манфаатларига эга бўлган жуда кўп уюшган ижтимоий гуруҳлар мавжуд бўлиб, дунёвий, диний, сўл ва либерал ҳаракатлар ўртасида мафкуравий қарама-қаршиликлар мавжуд. Бунга ўзининг муҳим стратегик жойлашувига эга бўлган Бангладеш атрофида жуда кўп бўлган ташқи сиёсат манфаатларини қўшиш керак.
Бундан ташқари, армия ва давлат аппарати муҳим рол ўйнайди. Инқилобий уруш фахрийларининг қариндошларини эътиборсиз қолдириб бўлмайди. Ахир улар 50 йил давомида квоталар қўллаган ва давлат хизматининг барча даражаларида кенг намоён бўлган.
Шундай қилиб, у ўзгаришларни кутади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, Британия институтлари ҳали ҳам Бангладешда фаолият юритади ва ҳар қандай барқарорлаштириш сиёсатида муҳим омил ҳисобланади.
Муаллиф: Султон Акимбеков
