Сув тошқинларини коинотдан башорат қилиш: ахборот тизимлари нима қила олади
ASTANA. Kazinform - Жорий йилги сув тошқинларидан кейин Ҳукумат раҳбари Рақамли ривожланиш, инновациялар ва аэрокосмик саноат вазирлигига космик мониторинг орқали сув тошқинларини башорат қилишнинг маҳаллий ахборот тизимини ишлаб чиқиш вазифасини топширди.
“Баҳорги фалокат мамлакатимиз учун катта синов бўлди. Шундай оғир кунларда биз ҳамжиҳат давлат эканимизни кўрсатдик. Қозоғистоннинг барча вилоятларидан тўпланган кўнгиллилар ва ҳамдард фуқаролар жабрланганларга ёрдам берди. Мамлакат ишидан четда қолмаслик ҳақидаги чақириғимни йирик бизнес вакиллари ҳам қўллаб-қувватлади. Давлатнинг дадил ҳаракатлари ва халқнинг бирдамлиги туфайли биз ўта оғир вазиятдан муваффақиятли ўтдик. Бироқ марказий ва маҳаллий ҳокимият вакиллари бу воқеадан сабоқ олиши керак”.
Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Қозоғистон халқига бу йилги Мурожаатномасида мамлакатни ташвишга солаётган сув тошқинлари масаласига алоҳида тўхталиб ўтган эди.
Давлат раҳбари топшириғи ижроси доирасида Ҳукумат томонидан сув тошқинларининг олдини олиш ишлари эрта бошланган. Шундай қилиб, батиметрик тадқиқотлар учун захирадан тахминан 576 миллион тенге ажратилди.
«Қазақстан ғарыш сапары» миллий компанияси маълумотларига кўра, бугунги кунда сув тошқинларни башорат қилиш ва моделлаштириш учун Tasqyn.gov.kz ахборот тизимини ишлаб чиқиш якунланяпти. Тизим 31 декабрдан ишга туширилиши режалаштирилган. Ахборот тизимини ишлаб чиқишга 39 нафар мутахассис жалб этилди.
Тизим тўрт босқичдан иборат: маълумотларни йиғиш, таҳлил қилиш, прогнозлаш ва моделлаштириш
Маълумотлар базаси кейинги 30 йил ичида (1994-2024) “Қазгидромет” метеостанциялари ва гидростанцияларининг тарихий гидрометеорологик маълумотлари, ернинг рақамли модели, сув тошқини давридаги архив космик тасвирлари, шунингдек, дарё каналларининг батиметрик тадқиқотлари ҳақидаги маълумотларни ҳам ўз ичига олади.
Таҳлил кўрсатилган маълумотларни тизимлаштириш ва рақамли форматга таржима қилишдан иборат. У Рақамли ривожланиш, инновациялар ва аэрокосмик саноат вазирлиги, Сув ресурслари ва ирригация вазирликлари, Экология ва табиий ресурслар вазирликлари, Фавқулодда вазиятлар вазирликлари ҳамда тегишли ташкилотлар томонидан тасдиқланган сув тошқинларни башорат қилиш ва моделлаштириш методологиясига мувофиқ амалга оширилади.
Таҳлил GloFAS глобал сув тошқинларининг олдини олиш тизимининг сув истеъмоли прогнозларига, шунингдек, Қазгидромет томонидан тақдим этилган кейинги йилнинг 5 феврал ва 5 мартига қадар 75 та дарёнинг сув сатҳи ва оқимининг, яна 135 та дарёнинг ҳафталик прогнозларига асосланади. Шунингдек, таҳлиллар асосида “Қазсушар” давлат муассасаси томонидан тартибга солинадиган сув ҳавзаларида сув чиқариш прогнози тузилади.
Шундай қилиб, ахборот тизимида маълумотларни моделлаштириш Қозоғистоннинг барча дарёларида сув сатҳининг кўтарилиш хавфи ҳақида тўфондан камида 30 кун олдин эрта маълумот олиш имконини беради. Бундан ташқари, у мамлакатнинг сув тошқини эҳтимоли бор ҳудудларини башорат қилишга ёрдам беради.
Ахборот тизими қанчалик самарали
“Бош вазир ўринбосари Қанат Бозимбаевнинг топшириғига кўра, жорий йил 31 июлдан бошлаб сув тошқинларини башорат қилиш ахборот тизимини жорий этиш бошланди. Тизимдаги маълумотларни синаб кўриш учун баҳорги сув тошқин пайтида коинотдан олинган суратлар, “Қазгидромет” об-ҳаво прогнози, шунингдек, “Қазсушар” муассасасининг сув омборларидан сув чиқиши ва сув омборларини тўлдириш маълумотларидан фойдаланилди. Моделнинг аниқлиги “Қазгидромет” башоратларининг ишончлилиги туфайли баъзи дарё участкаларида 85 фоизгача етади”, - дейилади «Қазақстан ғарыш сапары» МКнинг агентлик мухбирига жавобида.
Бундан ташқари, тизим фавқулодда вазиятлар бўлимлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари учун сув тошқинларининг олдини олиш тадбирларини режалаштириш ва тегишли қарорлар қабул қилишда самарали восита бўлади. Чунки тизим сув тошқини хавфи остида бўлган дарёларда, шунингдек, сув олиб кетиш хавфи остида бўлган ижтимоий объектларда юзага келиши мумкин бўлган сув тошқини зоналарини кўрсатади. Бундан ташқари, сув тошқини содир бўлганда, зарарни дастлабки баҳолаш ва оқибатларини бартараф этиш бўйича қарор қабул қилиш имконини беради. Умуман олганда, ахборот тизими сув омборига тушаётган сув ҳажми ва сув тошқини даражасини автоматлаштирилган режимда аниқлаш имконини беради.
Коинотдан кузатиш тажрибаси илгари ҳам бўлган
Жорий йилда сув тошқини даврида Фавқулодда вазиятлар вазирлиги ва маҳаллий ижро ҳокимияти органларининг мурожаатларини тезкорлик билан кўриб чиқиш мақсадида республика фавқулодда штаби тузилди. Шу муносабат билан «Қазақстан ғарыш сапары» миллий компанияси коинотдан тушириш ва дарёларнинг сув босиши ва сув босган ҳудудларни моделлаштириш ишларини олиб борди.
Маҳаллий космик кемалар томонидан олинган 480 та сунъий йўлдош фотосуратлари тошқин ва сув тошқини даражасини кузатиш учун ишлатилган.
Шу билан бирга, миллий компания томонидан ишлаб чиқилган «Dangers» мобиль иловаси ёрдамида Фавқулодда вазиятлар вазирлиги ходимлари ҳамда ҳудудий бўлинма мутахассислари томонидан сув тошқини хавфи юқори бўлган ҳудудлар кўрсатилди. Бу хавфнинг олдини олишга ёрдам берди.
Tasqyn.gov.kz: хорижий тажриба ўрганилди
Ахборот тизимини ишлаб чиқишда глобал сув тошқини ҳақида огоҳлантириш тизими (GLOFAS) асос қилиб олинди (Copernicus фавқулодда вазиятларни бошқариш хизмати маҳсулоти). Ушбу тизим бутун дунё бўйлаб, хусусан, йирик трансчегаравий дарёлар ҳавзаларида сув тошқинларига тайёргарликни қўллаб-қувватлаш учун мўлжалланган. GloFAS тизими интеграциялашган бўлиб, унда Қозоғистон Республикасининг сув тошқини бўлиши мумкин бўлган ҳудудлари ва хавфли ҳудудлар харитаси кўрсатилган (30 кун реал вақт режимида).
Бундан ташқари, Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги томонидан ташкил этилган ўқув машғулотлари доирасида Нидерландиядаги сув тошқинларини бошқариш тажрибаси ўрганилди. Delft-FEWS Platform (Нидерландия) глобал сув тошқини ҳақида эрта огоҳлантириш ва башорат қилиш тизимидир. Fast Flood модули фойдаланувчига глобал модель ва рақамли рельеф модели, гидрометеорологик маълумотлардан фойдаланган ҳолда сув тошқини билан боғлиқ вазиятни, шу жумладан Қозоғистонни ўзини ўзи симуляция қилиш имконини беради. Айни пайтда Қозоғистонга тегишли маълумотларни Tasqyn тизимида техник интеграциялаш бўйича ишлар олиб бориляпти.
Муаллиф: Даулет Изтилеу
