Сув олтиндан қимматроқ – эксперт Орол ва Каспий денгизларини сақлаш ҳақида
ASTANA. Kazinform — Гидромуҳандис Нариман Қипшақбаев Кazinform мухбири билан суҳбатда ички тартиб-қоидаларнинг ўрни, сув дипломатиясининг вазифалари ва Қозоғистоннинг ноёб ресурсларини сақлаб қолиш нима учун муҳимлиги ҳақида гапирди.
Сувни тежаб истеъмол қилиш маданияти
Қозоғистон Президенти ўз мурожаатида шундай деди:
– Табиий бойликларни, айниқса, сувни асраш маданиятига келсак, тан олишимиз керакки, бу ерда катта муаммолар бор, от йиқилмади, - деганларидек.
Қасим-Жомарт Тоқаев сув стратегик ресурс эканлигини, сувсиз ҳаёт бўлмаслигини, шунинг учун бу соҳа миллий рақамли трансформациянинг асосий йўналишларидан бирига айланиши кераклигини таъкидлади.
Гидромуҳандис Нариман Қипшақбаев сув қимматли ва айни пайтда чекланган ресурс эканлигига қўшилади.
— «Ер — умумий, сув — умумий, қуёш — умумий» дейишади, демак, қуёш, сув, ер сайёрамизнинг барча аҳолисига тегишли. Чучук сув манбалари чекланган ва уларга талаб доимий равишда ошиб бормоқда. Бу — аксиома. Ҳар бир давлат сув ресурслари чекланганлигини, одамлар, ҳайвонлар, ўсимликлар ва ишлаб чиқариш эҳтиёжлари ортиб бораётганини тушуниши керак, — деб таъкидлайди эксперт.
Нариман Қипшақбаевнинг қўшимча қилишича, “инсоннинг хавфсиз ва тоза ичимлик сувига бўлган ҳуқуқи” БМТ резолюциясида мустаҳкамлаб қўйилган ва давлат бу ресурсни тўғри тақсимлаш мажбуриятини олади.
Оқилона фойдаланиш воситаларидан бири "сув рухсатномаси" деб аталади. Заводлар ва фабрикалар қандай миқдорда сув кераклигини ва қандай мақсадларда кераклигини асослаб бериши керак.
Эксперт Қозоғистон ССР мелиорация ва сув хўжалиги вазири бўлиб ишлаган даврида рухсат олиш учун мурожаат қилган металлургия заводини мисол қилиб келтирди. Халқаро стандартлар бўйича ҳисоб-китоб қилинганда, заводнинг сув истеъмоли Германия, Япония ёки АҚШдаги шунга ўхшаш корхоналар кўрсаткичларидан 2-3 баробар кўп экани маълум бўлди. Натижада компания янада самарали технологияларни жорий қилди.
Сувдан тежаб фойдаланиш нафақат саноат, балки қишлоқ хўжалиги учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Асосий сув фойдаланувчиси экин майдонларидир. Нариман Қипшақбаевнинг таъкидлашича, ҳозир ҳам кўп жойларда канал қазиб, 100-200 метр масофага сув етказиб беришади, бироқ сувнинг салмоқли қисми тупроққа сингиб, мўлжалга етиб бормайди. Ечим замонавий тизимлар бўлиши мумкин: томчилатиб суғориш, пуркагичлар, қувурлар ва сувни аниқ тақсимловчи машиналар.
— Бугунги кунда Қозоғистон аҳолиси 20 миллионга яқин, аммо келажакда 40 миллионга етиши мумкин — бу табиий жараён. Шу билан бирга, сув етарли эмас. Шу боис, янги технология ва усулларни жорий этиш ҳақида ўйлаш керак: қандай экинлар етиштириш, қандай суғориш тизимларидан фойдаланиш, – дейди Н. Қипшақбаев.
Ички тартиб-қоидалар ва сув кодекси
2025 йил апрель ойида Қозоғистон янги Сув кодексини қабул қилди. Қонунчиликка илк бор “сув хавфсизлиги” тушунчаси киритилди, у фуқаролар ва иқтисодиётни сув танқислиги ва сув ҳавзаларининг ифлосланишидан ҳимоя қилишни, шунингдек, Қозоғистоннинг трансчегаравий сув объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги манфаатларини ҳимоя қилишни ўз ичига олади.
— Ички тартиб-қоидалар дунёнинг барча 200 та давлатида мавжуд. Ҳар бир соҳада ички тартиб-қоидалар қонунга мувофиқ амалга оширилиши керак, сув ҳам шундай тармоқлардан биридир. Сув кодекси - бу шундай ички тартиб-қоида, — дея тушунтиради эксперт.
Мисол тариқасида тўрт давлат – Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Ўзбекистон ҳудудидан оқиб ўтадиган Сирдарёни келтиради.
Қозоғистонда учта сув фойдаланувчиси бор: мамлакат жануби, Қизилўрда вилояти ва алоҳида Орол денгизи. Сувни Орол, миллион аҳолиси бўлган Қизилўрда, икки миллион аҳоли билан Туркистон вилоятига адолатли тақсимлаш керак. Буларнинг барчаси қонун билан тартибга солиниши зарур.
Сув дипломатияси: муаммоларни ҳал қилиш санъати
Қипшақбаев сув дипломатиясига — сув ресурсларини умумий тақсимлашда мамлакатлар ўртасида муросага келишга алоҳида эътибор беради. Халқаро сув ҳужжатлари муҳимлиги маҳаллий ҳужжатлардан кам эмас.
Қозоғистон ўз қўшнилари билан трансчегаравий дарёлар орқали боғланган: Эдил ва Ёйиқ - Россия билан, Шу ва Талас - Қирғизистон билан, Сирдарё - Ўзбекистон билан, Или ва Иртиш - Хитой билан. Трансчегаравий дарёларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, уларнинг миллий чегаралари йўқ.
— Сирдарёда “бировнинг суви” деб ёзилмаган, оддий ҳол. Ҳудудни ўраб олиш, тўр билан белгилаш мумкин, аммо дарё билан буни қилиш мумкин эмас, у чегара билмайди. Иртиш Қозоғистон, Хитой ва Россия орқали ўз ўзани бўйлаб оқади. Айнан шу ерда сув дипломатияси туғилади, дипломатиянинг ўзига хос тури, бу ерда асосий вазифа муроса топиш, экотизимни сақлаш ва ресурсларни адолатли тақсимлашдир.
У Совет Иттифоқи парчаланиши арафасида Сирдарё бўйича келишувларга қандай эришилганини эслайди. 1991 йил октябрь ойида беш республиканинг сув вазирлари юзага келиши мумкин бўлган муаммоларнинг олдини олиш мақсадида Сирдарёни биргаликда бошқаришга келишиб олдилар.
"Қарор тўғри бўлди", - дея таъкидлайди Қипшақбаев. 1992 йил 18 февралда Алматида бешта давлат Сирдарё, Амударё ва бошқа дарёлар бўйича шартномалар имзолади.
Сув дипломатияси анъанавий дипломатиядан фарқ қилади - бу анча мураккаб. Бу ерда адолат муҳим: ҳар бир давлат фақат ўз манфаатларини кўзласа, бу ҳамма учун салбий оқибатларга олиб келади.
Каспий Орол тақдирини такрорлайдими
Президент Қасим-Жомарт Тоқаев халққа Мурожаатномасида Орол денгизини тиклаш борасидаги ижобий тажрибани қайд этди. Унинг сўзларига кўра, Қозоғистон Орол фожиасидан жиддий сабоқ олди ва 20 йилдан ортиқ вақт давомида уни қайта тиклаш устида тизимли иш олиб бормоқда.
Давлат раҳбари Каспий денгизи сатҳининг пасайиб кетганидан ҳам хавотир билдирди. Унинг таъкидлашича, тегишли чоралар кўрилмаса, вазият янада оғирлашиб, кенг кўламли экологик фалокатгача етиб бориши мумкин.
Амударё ва Сирдарё ҳавзаларида умумий суғориладиган ерлари қарийб 8 миллион гектар, аҳолиси 60-70 миллион киши бўлган бешта давлат мавжуд. Қипшақбаев Каспий қирғоғида бешта давлат ҳам борлигини ва улар кириб келаётган дарёлардан сув оқимини биргаликда назорат қилишлари кераклигини таъкидлайди.
- Аввало, денгиз сатҳи Эдилга боғлиқ. Унинг йиллик ҳажми — 250-280 миллиард м³, Ёйиқ — 5-7 миллиард м³. Ҳозирда Ёйиқдаги сув ҳажмининг камайгани ҳақида аниқ маълумотлар йўқ, шунингдек, Каспийга оқиб тушадиган сувнинг бир қисми бошқа йўналишларга бурилгани ҳақида маълумот йўқ. Шунинг учун, барча кирувчи сувларнинг умумий балансини тузиш ва Каспий нима учун саёз бўлиб бораётганини аниқлаш керак, — дейди у.
Н. Қипшақбаев бундан уч йил аввал Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги ташкил этилганини ижобий баҳолайди.
- Катта Оролни бой бердик, лекин Кичик Оролни сақлаб қолдик. Кейин бешта президент “Оролни сақлаб қолишимиз ва барқарор сув таъминотини таъминлашимиз керак” деган шартнома имзолади. Танқис бўлса ҳам, 3-4 миллиард м³ сув ажратилди. Худди шундай, Каспий денгизи ҳам ҳужжатлар билан ҳимояланиши ва унга риоя этилишини назорат қилиш даркор. Вазирлик минтақадаги барча давлатлар билан яқин ҳамкорликни йўлга қўйиши лозим. Умуман, вазирлик фаолияти шу йўналишда бўлиши керак: сувни қандай тежаш, уни асраб-авайлаш ва келажак авлодларга етказиш, чунки энг қиммат табиий бойлик олтин ёки кумуш эмас, балки сувдир, – дея хулоса қилди у.
Эслатиб ўтамиз, Шимолий Орол денгизи ҳажмини ошириш бўйича белгиланган вазифалар муддатидан олдин бажарилмоқда.
