Султанхан Аққули: 25 октябрь Қозоғистон суверенитети тикланган кун сифатида нишонланиши керак
Республика тушунчаси қозоқ давлатчилиги тарихида Алаш республикасидан бошланади. Таниқли олим Султанхан Аққули Каzinform агентлиги мухбири билан суҳбатда шундай фикр билдирди.
“25 октябрни Республика куни сифатида нишонлаганимизда, 70 йилдан сўнг Қозоғистон Республикаси суверенитетини тиклаган кун сифатида нишонласак, бугунги авлод учун бу катта тарихий аҳамиятга эга бўлар эди. Зеро, бундан роппа-роса 70 йил муқаддам, 1920 йил 25 август куни Алаш республикаси суверенитетдан маҳрум қилинган эди. Ахир, ўша куни Совет Иттифоқи раҳбари, Россия Федерацияси Халқ Комиссарлари Совети раиси В. Ленин Алаш республикаси ўрнига Қирғиз Автоном Социалистик Республикасини ташкил этиш тўғрисидаги декретни имзолади. Биз учун бу кун суверенитетимизни йўқотган кун эди”, - дейди олим.
Унга кўра, Алаш ҳукумати 1917 йил 12 декабрдан 1920 йил 25 августгача Алаш Миллий Автономияси сифатида фаолият юритган.
“ХХ аср бошларида “автономия” сўзи “суверен республика” маъносини англатар эди. У келажакдаги Россия Федерациясининг субъекти сифатида ташкил этилган. Худди шундай, Украина, Белоруссия, Кавказ, Озарбайжон республикалари, Туркистон мухторияти, барчаси бўлажак Россия Федерациясининг субъектлари сифатида ташкил этилган. Улар тенг ҳуқуқли субъектлар эди. Америка Қўшма Штатлари худди шундай. Ундаги "штат" сўзи инглиз тилидан рус тилига тўғри таржима қилинмаган. Кейинчалик биз бу нотўғри тушунчани кўчириб олдик. "Америка давлатлари иттифоқи" мазмунли тушунча эди. State “давлат” маъносини англатади, “штат” эмас”, - дейди у.
Алашшунос қозоқ давлатининг суверенитети биринчи марта 1918 йил бошида эълон қилинган деб ҳисоблайди.
“Россияда чор ҳокимияти қулагач, Алаш зиёлилари Бутунроссия таъсис мажлисини интиқлик билан кутдилар. Негаки, 1917 йилда Ақмола, Семей, Орал, Сирдарё, Жетису вилоятларида ўтказилган барча вилоят қурултойлари бўлажак таъсис мажлисида Россияни Федератив Демократик Республика деб эълон қилишни талаб қилдилар. 1918 йил 6 январда бўлажак Россия Федерациясининг автоном субъекти сифатида ташкил этилган Алаш Республикаси Совет ҳокимиятини тан олишни истамай, таъсис мажлисини тан олмаган кундан бошлаб энди суверен мамлакатга айланди. Ахир Алашўрда ҳукуматидан бошқа олий ҳокимият йўқ эди. Шундай қилиб, 1920 йил 25 августгача Алаш республикаси суверен давлат сифатида яшади. 1918 йил баҳорида у Совет Иттифоқининг ўзи билан бир-бирининг мустақиллиги ва суверенитетини тан олиш тўғрисида музокаралар бошлади. Унинг нариёғида Самар Ҳукумати ва Уфа директориясиси бор, ўшалар билан Алаш Республикасининг суверен ташқи сиёсати юритилди. Шундай экан, 1990 йил 25 октябрни миллий суверенитетимизни қайта тиклаган кун сифатида нишонласак, бу тарихий аҳамиятга эга бўлади”, - деди у.
Султанхан Аққулининг айтишича, 1990 йил 25 октябрдаги декларация расмий ҳужжат эди.
“Чунки биз Совет Иттифоқининг 15 республикаси орасида 14-бўлиб Суверенитет декларациясини эълон қилдик. 1989-90 йиллар “Суверенитет намойиши” деб номланди. Бу юришни Совет Иттифоқининг энг кичик республикаси Эстония бошлаб берди. Болтиқбўйи соҳилларида Латвия ва Литва, ундан кейин Озарбайжон ва Грузия ҳамнафас бўлди. Энг шармандалиси, Совет Иттифоқини империя деб ҳисобласак, ўша империянинг маркази бўлган Россиянинг ўзи 1990 йил 12 июнда ўз суверенитетини эълон қилган эди. Биз 14-бўлиб декларацияни қабул қилдик. Биздан кейин декларацияни фақат қирғизлар қабул қилди. Буларнинг барчасини инобатга олган ҳолда, 25 октябрь 70 йилдан сўнг суверенитет тикланган кун сифатида нишонланса, тарихий аҳамиятга эга бўлар эди.
Адашмасам, Совет Иттифоқининг 1975 йилги Конституциясида унга аъзо барча давлатлар суверен давлатлар эканлиги қайд этилган. Улар ҳатто иттифоқдан ажралиб чиқиш ҳуқуқига ҳам эга. Аммо суверенитет фақат қоғоз шаклида, фақат Конституцияда яшади. Ҳақиқий ҳаётда бундай имконият йўқ эди.
1989 йилда Иттифоқнинг бошқа республикалари билан биргаликда Эстония бошлаган "суверенитет намойиши" Россиянинг суверенитети деб эълон қилингандан кейингина Конституцияда ушбу модданинг кучи пайдо бўла бошлади. Аммо уларнинг ҳеч бири Совет Иттифоқидан ажралиб чиқишни хоҳламади. Фақат Озарбайжон Республикаси таркибидаги Нахичеван Мухтор Республикаси Совет Иттифоқидан ажралиб чиққанини эълон қилди. Улар Озарбайжонга қўшин киритгани учун шундай талаб қўйишган”, - дейди олим.
Олим, шунингдек, Михаил Горбачёв Совет Иттифоқини қайта тиклаш ғоясига эга эканлигини айтди.
"1990 йилда Совет Иттифоқини қайта қуриш ғояси пайдо бўлди. Молдова М. Горбачёвнинг ғоясига қарши чиқди. Улар энди Совет Иттифоқига қўшилмасликларини, Конституциявий ҳуқуқларидан фойдаланишни хоҳлашларини эълон қилдилар. 1991 йил 8 декабрда Беларусь ўрмонида 1922 йилда Совет Иттифоқини ташкил этган 4 та республикадан учтаси кворум бўлиб, иттифоқни тарқатиб юборди. Бу иттифоқнинг метрополияси бўлган Россия Мустақиллигини эълон қилганидан сўнг 8 кун ўтиб, мустақиллик эълон қилдик”, — дея хулоса қилди олим.
Муаллиф: Есимжан Нақтибай
