Сон ва сифат: Қозоғистон демографиясининг аҳволи қандай
ASTANА. Кazinform – Қозоғистон аҳолиси ўсиб бормоқда, аммо туғилиш даражаси нима учун секинлашмоқда? Давлат демографиядан келиб чиқадиган хавфларга тайёрми? Бугунги материалда биз ушбу саволларга жавоб излаймиз.
Пандемия ва миграция
Қозоғистон аҳолиси 1992 йилга нисбатан 23 фоизга ўсиб, 20,4 миллион кишига етди.
Улар орасида ёшларнинг улуши ҳали ҳам юқори. Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти (ҚСТИ) ва Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Аҳолишунослик жамғармасининг сўнгги ҳисоботида аҳолининг учдан бир қисми 15 ёшгача бўлган болалар, 22,6 фоизи еса 10-24 ёшдаги ёшлар эканлиги айтилган.
Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, 2024 йил бошида аҳолининг ўртача ёши 32,3 ёшни ташкил этган. Беш йил олдин бу кўрсаткич 31,9 ёшни ташкил этган еди. Қозоғистон аҳолиси глобал миқёсда "ёш" деб ҳисобланса-да, бу кўрсаткич Марказий Осиёдаги айрим мамлакатларга қараганда бироз юқорироқ.
Сўнгги беш йил ичида туғилиш даражаси барқарор равишда пасайиб бормоқда. 2021 йилда мамлакатда тахминан 447 минг чақалоқ туғилган бўлса, 2022 йилда 404 минг, 2023 йилда 388 минг ва 2024 йилда тахминан 366 минг чақалоқ рўйхатга олинган.
2025 йилнинг биринчи чорагида ҳар минг кишига тўғри келадиган туғилиш сони 15 тани ташкил этди. 2024 йилнинг биринчи чорагида еса бу кўрсаткич 18 тани ташкил этди. Туғилиш даражаси 2020 йилда 23 тани, 2021 йилда еса 24 тани ташкил этди.
Стратегик режалаштириш ва ислоҳотлар агентлиги қошидаги Демографик жараёнларни таҳлил қилиш ва прогнозлаш маркази раҳбари Аяулим Сағинбаеванинг айтишича, агар туғилиш даражаси 5-10 йил ичида пасайса, биз фақат хавотирланишимиз мумкин.
Эксперт 2019 йилги пандемия туғилиш, ўлим ва миграция кўрсаткичларини вақтинча бузиб кўрсатганини эслатди. 2024 йилда ҳар бир аёлга 2,8 бола тўғри келган. Бу пандемия давридаги «бэйби-бум» бир марталик ҳодиса эканлигини кўрсатади.
— Сўнгги 10 йил ичида аҳолининг йиллик ўсиш суръати тахминан 1,3% ни ташкил этди. Яъни, биз пандемиядан олдинги нормал кўрсаткичларга қайтмоқдамиз, — дейди олим.
Жануб кўпайишга, шимол қаришга мойил
Аҳоли сони жанубий ва ғарбий ҳудудларда кўпайиб, шимолий ва шарқий ҳудудларда камаймоқда. 2025 йилнинг биринчи чорагида энг юқори туғилиш даражаси Манғистау ва Туркистон вилоятларида, шунингдек, Чимкент шаҳрида қайд этилган, энг паст кўрсаткичлар эса Шимолий Қозоғистон, Қостанай ва Шарқий Қозоғистон вилоятларида кузатилган.
— Жанубий ҳудудларда аҳоли кўп ва ёшлар устунлик қилади. Шунинг учун уларнинг туғилиш салоҳияти юқори. Шимолда эса аҳоли сони оз, кекса ёшдагиларнинг улуши устунлик қилади. Шунинг учун табиий ўсиш салоҳияти паст, — дейди БМТ Аҳолишунослик жамғармасининг аҳоли ва гендер масалалари бўйича дастур эксперти Ғазиза Молдақулова.
Миграция ҳам шимол ва шарқда аҳолининг камайишига ҳисса қўшмоқда. Бошқача айтганда, кўчиб келувчиларга нисбатан кўчиб кетувчилар кўпроқ.
— Бу тенденция сўнгги беш йил ичида доимий равишда кузатилмоқда. Асосий диққатга сазовор жойлар Астана ва Алмати, - дейди Аяулим Сағинбаева.
Жанубдан кўчиб кетувчилар кўп бўлса ҳам, аммо уларнинг ўрнини янги туғилган чақалоқлар тўлдирмоқда.
— Давлатнинг миграцияни тартибга солиш бўйича чоралари шимол ва шарқдаги салбий балансга ижобий таъсир кўрсатмаяпти. Шунинг учун, узоқ муддатда бу ҳудудларнинг демографиясини биринчи навбатда туғилишни рағбатлантириш нуқтаи назаридан кўриб чиқиш керак, — дейди демограф.
Жанубдан келган ёш оилалар йирик шаҳарларда кўп болали ёшлар сонини кўпайтирмоқда.
— Шаҳарда туғилиш даражаси ҳозир ўсиб бормоқда. Бу қишлоқдан келган ёшлар ўз анъаналарини шаҳарга олиб келганликларини англатади, — дейди Ғазиза Молдақулова.
Ўсиш бор, лекин суръатлар секинлашмоқда
Стратегик режалаштириш ва ислоҳотлар агентлигининг прогнозида Қозоғистонда ёшлар сони 2035 йилгача ўсишда давом этиши айтилган. Бироқ, ҳар бир оилага тўғри келадиган болалар сони камаяди. Фарзанд кўриш ва оила қуришга шошилмаслик тенденцияси янада аниқроқ бўлади.
2009-2021 йилларда никоҳлар сони кўпайган бўлса-да, ўртача оила ҳажми 3,9 дан 3,2 кишигача камайди. Бу бобо ва бувилар институти йўқолиб бораётгани билан боғлиқ, - дейди Аяулим Сағинбаева.
Айниқса, 20-24 ёшдаги ота-она бўлган ёшлар сони камайди. 2020 йилда бу ёшдаги ҳар минг кишига 170 та чақалоқ тўғри келган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич 134 тага тушади.
— Қозоғистонда оналик ёши "ўсиб бормоқда". Биринчи турмуш қуриш ёши ҳам эркаклар, ҳам аёллар учун ўсиб бормоқда. Шунинг учун биринчи бола аввалгидан анча кеч туғилади. Ҳозирда фарзанд кўришнинг энг фаол даври 25-35 ёш, — дейди эксперт.
Экспертларнинг фикрига кўра, мамлакатда ўлим даражаси ҳар минг кишига тахминан етти ҳолатгача камайди.
— Мамлакатда 65 ёшдан ошганларнинг улуши 7% га етганда, миллатнинг "қариши" кузатила бошлайди, деб ишонилади. Қозоғистонда бу кўрсаткич 2024-2025 йилларда 9% га етади. Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий қўллаб-қувватлашнинг яхшиланиши туфайли қариялар улуши ортиб бормоқда, — дейди Ғазиза Молдақулова.
Нима учун ёшлар уйга оила қуришга шошилмаяпти?
Асосий сабаблардан бири замонавий ҳаёт суръати. Ёшлар таълим, касбий ривожланиш ва молиявий мустақилликка устувор аҳамият беришади.
— Марказимиз тадқиқотларига кўра, 25 ёшгача бўлган ёшлар аввало профессионал ўсишга ва молиявий жиҳатдан барқарор фуқаро бўлишга интилишади. Бу оилавий қадриятларни рад этиш емас, балки янги турмуш тарзи ва ижтимоий-иқтисодий вазиятнинг таъсири, - дейди Ижтимоий ривожланиш институтининг Оила ва гендер сиёсати марказининг эксперт менежери Арна Дуйсенова.
У шунингдек, сўнгги аҳолини рўйхатга олиш қозоғистонликларнинг оилани режалаштириш борасида кўпроқ хабардор бўлиб бораётганини кўрсатганини таъкидлайди. Давлат болаларни парвариш қилиш тўловларининг бир ёшдан 1,5 ёшгача узайтирилиши ҳам бу тенденцияга туртки бўлди.
Агар илгари кўп болали бўлиш табиий деб ҳисобланган бўлса, энди бу тенденция секинлашмоқда. Замонавий оилавий қадриятлар ўзаро қўллаб-қувватлаш ва ўзаро ғамхўрлик тушунчалари билан тавсифланади.
— Ўтган йилги сўровда иштирок этган оилаларнинг 51 фоизи болалар сонини кўпайтиришга ҳожат йўқлигини айтишди. Бунинг сабаби, болани тарбиялаш учун кўп ҳиссий ва молиявий ресурслар талаб этилади. Аёллар ўзларини ривожлантиришга, мавжуд фарзандлари учун энг яхши шароитларни яратишга ва профессионал карьераларидан воз кечмасликка ҳаракат қилмоқдалар, — дейди Арна Дуйсенова.
Давлат нима қилиши керак?
— Аҳоли сони ўзгарган сари давлат демографик барқарорлик сиёсатини ишлаб чиқиши керак. Бу муассасаларнинг демографик муаммоларга ўз вақтида жавоб бериш қобилиятидир, — дейди Ғазиза Молдақулова.
БМТ Кенгашида таъкидланганидек, Қозоғистон ёшларга тўғри инвестиция киритиш орқали "демографик имкониятлар ойнаси"дан самарали фойдаланиши мумкин. Аҳолининг 35 фоизи 24 ёшгача. Тез орада улар меҳнат бозорига оммавий равишда киришади.
Бу босқичда давлат ёшлар ишсизлигини камайтириши, NEET улушини камайтириши ва норасмий равишда иш билан банд бўлганларни расмий секторга жалб қилиши керак. Арзон уй-жой, сифатли хизматлар, барқарор даромад ва янги иқтисодий имкониятлар ёшларга наслни сақлашнинг анъанавий ёндашувидан четга чиқмасликка ёрдам беради.
Ғазиза Молдақулованинг сўзларига кўра, ижтимоий қўллаб-қувватлаш чоралари туғилиш даражасининг ўсишига сезиларли таъсир кўрсатади. Туғилиш даражаси туғруқ таътили, туғруқ тўловлари, туғруқдан кейинги нафақалар, болалар боғчаси инфратузилмаси, оилавий сиёсат, мослашувчан иш жадвали каби давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чораларига боғлиқ.
— Болалар боғчалари туғилиш даражасига ҳисса қўшадиган асосий механизмлардан биридир. Давлат бепул болалар боғчаларини тақдим этиши керак. Хусусий болалар боғчаларининг юқори нархи оилавий харажатларни оширади ва ота-оналарни қўшимча соатларда ишлашга мажбур қилади, — дейди эксперт.
Соғлиқни сақлаш тизимидаги яхшиланишлар аҳолининг қаришига олиб келади ва бу табиий жараён.
— Дунёда "қарилик туғилишдан бошланади" деган гап бор. Боланинг соғлиғи, таълими ва ривожланишига сармоя киритиш орқали эртага ёрдамга муҳтож бўлган қариялар сонининг кўпайишининг олдини олишингиз мумкин, — дейди Ғазиза Молдақулова.
