Смартфон боланинг “тили кеч чиқишига” таъсир қиладими
ASTANA. Kazinform – 14 ноябрь – Халқаро логопедлар куни, бу соҳада фаолият юритаётган логопедлар, дефектологлар ва мутахассисларнинг касб байрами. Сўнгги пайтларда кўплаб ота-оналар фарзандининг кеч гапираётганидан шикоят қилмоқдалар ва нутқ терапевтига мурожаат қиладиганлар сони кўпайган. Хусусан, аутизм, дислекция, тил ривожланишининг кечикиши каби ҳолатлар тез-тез учраб туради. “Боланинг гапириш қобилияти унинг ёшига мос келадими? Боланинг тили ўз вақтида чиқиши учун нима қилиш керак?" Бу саволларга батафсилроқ Қозоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги тиббиёт марказига қарашли “Қарлиғаш” болалар боғчаси логопеди Махаббат Тўлемисова жавоб беради.
– Боланинг нутқи ва сўз бойлиги нормал ривожланаётганлигини қандай аниқлаш мумкин?
– Бунга ишонч ҳосил қилиш учун ривожланишнинг бир қанча муҳим белгилари ва босқичларига эътибор қаратиш лозим. Ҳар бир бола мустақил равишда ривожланади, лекин умуман олганда, бир нечта омилларга эътибор бериш керак. Бир ёшга тўлгунга қадар бола биринчи товушларни чиқара бошлайди ва атроф-муҳитга таъсир қилади (шивирлаш, бидирлайди). Каттароқ ёшда бола онаси, отаси ва оила аъзоларини (онаси, отаси, синглиси) исмини айтишни бошлайди. Икки ёшда бола икки сўздан иборат жумлаларни айтиши мумкин, масалан, "Менга сув беринг", "Мен олма ейман". Уч ёшда боланинг сўз бойлиги 150-200 сўзга этади, жумлалар мураккаблаша бошлайди. Мисол учун, у "Дада, мен олма ейман" каби тўлиқ жумлаларни ишлатиши мумкин. 4-5 ёшда – боланинг нутқи аниқ ва тушунарли бўлади. У бир неча жумладан иборат ҳикоялар яратиши, саволларга тўлиқ жавоб бериши мумкин.
Боланинг сўз бойлиги турли соҳаларни қамраб олиши керак: ҳайвонлар, одамлар, овқатлар, ранглар, тана аъзолари, ҳаракатлар ва бошқалар. Бола нафақат ўрганилган янги сўзларни тушуниши, балки улардан фойдалана олиши керак. Агар бола кўрган ёки ҳис қилаётган нарса ҳақида ўз фикрларини ифода эта олса, бу унинг тушуниши ва сўз бойлиги ривожланаётганлигини кўрсатади.
– Боланинг нутқидаги муаммоларни эрта аниқлаш қандай? Қайси белгиларга эътибор бериш керак ва қачон нутқ терапевтига мурожаат қилиш керак?
– Бунинг учун боланинг тил ривожланишини доимий равишда кузатиб бориш муҳим. Агар бирон бир ҳолат кузатилса, нутқ терапевтига эрта мурожаат қилиш яхшироқдир. Агар бола 2-3 ёшгача оддий сўзларни гапирмаса, 3 ёшгача жумлаларда гапира олмаса, 3 ёшдан катта бола товушларни тушунмаса ёки тўғри талаффуз қила олимаса, кўпинча сўзларни бузса ёки тез-тез хато қилса, у нутқ терапевтига бориш керак.
– Боланинг сўз бойлигини қандай яхшилаш мумкин?
– Боланинг сўз бойлигини, нутқий кўникмаларини ривожлантиришнинг самарали усуллари мавжуд. Болада тинглаш ва нутқ қобилиятини шакллантириш учун биринчи навбатда китоб ўқиш, эртак тинглаш яхшидир. Болалар ўзларининг ёш даражасига қараб қизиқарли китобларни ўқишлари, ҳар бир янги сўзнинг маъносини тушунтиришлари ва сюжет билан боғлиқ оддий саволларни беришлари керак. Шундай қилиб, бола янги сўзларни ўрганади ва жумлаларни тўғри тузишни ўрганади.
Боланинг фикрлаш қобилиятини, тил қобилиятини ривожлантириш учун “Бу нима?”, “Қандай ранг?” каби оддий саволларни беришингиз керак. Бу усул болага атроф-муҳитни тушунишга ва ҳар бир объектнинг хусусиятларини фарқлашга ёрдам беради. Бундан ташқари, саволларга жавоб бериш орқали бола ўз фикрларини ифодалашни ва нутқ тузилмаларини шакллантиришни ўрганади.
Боланинг талаффуз ва нутқ кўникмаларини ривожлантириш учун турли ўйинлардан фойдаланиш мумкин. Масалан, расмлар ёрдамида сўзларни такрорлаш, товушларни фарқлаш, топишмоқлар ечиш каби ўйинлар болани фаол фикрлашга, тўғри овоз беришга ўргатади. Бу ўйинлар нафақат нутқни ўргатади, балки боланинг хотирасини ҳам ривожлантиради.
– Логопедия машқлари натижаларини қачон кўриш мумкин? Даволаниш узоқми?
– Машқлар натижаси дарҳол кўринмаслиги мумкин, лекин мунтазам равишда ишласангиз, бир-икки ой ичида ижобий ўзгаришлар сезилиши мумкин. Баъзида нутқ бузилишининг оғир шаклларида сезиларли натижаларни кўриш учун бир неча ой ёки ундан кўпроқ вақт керак бўлади. Айниқса, ақлий ва нутқ ривожланишида нуқсони бўлган болалар учун узоқ муддатли ва мунтазам равишда логопед билан ишлаш жуда муҳимдир. Вақт ўтиши билан бола аста-секин товушларни тўғри талаффуз қилиш, сўз бойлигини кенгайтириш, гап тузиш каби кўникмаларга эга бўлади ва нутқида яхшиланишни кўрсатади.
Доимий меҳнат ва сабр-тоқат туфайли бола нутқ қобилиятини оширади, ижтимоий муҳитда ўзини эркин ифода эта олади.
– Ота-оналар нутқ терапиясида қандай рол ўйнайди?
– Болаларнинг тил ва нутқ қобилиятини ривожлантириш фақат логопед фаолияти билан чекланиб қолмаганлиги сабабли, логопедияда ота-оналарнинг роли жуда катта. Ота-оналар бу жараёнда фаол иштирок этадилар. Уларнинг роли бир неча йўналишда намоён бўлади:
Ота-оналар болалари билан уйда терапияда ўрганилган усулларни мунтазам равишда машқ қиладилар, бу эса кўникмаларни мустаҳкамлашга ёрдам беради. Ота-оналар боланинг тил ривожланишидаги ўзгаришлар ва тараққиётни кузатиб борадилар, нутқ терапевтига боланинг аҳволи ҳақида хабар берадилар ва терапия натижаларини муҳокама қиладилар. Бу нутқ терапевтига терапия усулларини керак бўлганда ўзгартириш имконини беради. Ота-оналар болани нутқ терапияси машғулотларига рағбатлантирадилар. Бу дарсга қизиқишни оширади ва боланинг ривожланишига ижобий таъсир қилади. Ота-оналар болалар учун тил муҳитини яратишлари ва бой тил фондини яратишга ҳаракат қилишлари керак. Бунинг учун улар бола билан кўп гаплашишлари, янги сўзлар ва тил тузилмаларидан фойдаланишлари керак.
– Ота-оналар болага уйда қандай самарали ёрдам кўрсатиши мумкин?
– Уйда ота-оналар болаларга турли йўллар билан ёрдам беришлари мумкин. Энг муҳими, боланинг ривожланиши ва таълимини, умумий фаровонлигини қўллаб-қувватлашдир. Ота-оналар боланинг ҳис-туйғуларини тушуниш, уни тинглаш, тушунишни кўрсатиш ва уни рағбатлантириш орқали болага ишончни уйғотади ва унинг ўз кучига ишонишига ёрдам беради. Унинг ютуқларини ҳам қайд этиш керак.
Бундан ташқари, ота-оналар болага севги, ҳурмат ва тушуниш кўрсатиши ва унинг шахсиятини ривожлантиришга ёрдам бериши мумкин.
– Ҳозирги статистик маълумотлар нима дейди? Нутқ терапевтлари сони ортиб бормоқдами?
– Статистик маълумотларга кўра, сўнгги йилларда логопедларга мурожаат этувчилар сони кўпайган. Айниқса, болалар ва ўсмирлар орасида нутқ ва тилни ривожлантиришга талаб юқори. Болаларда нутқ бузилишларининг кўпайиши кузатилмоқда, айниқса аутизм, дислекция, нутқнинг кечикиши тез-тез учрайди.
Бундан ташқари, катталар орасида нутқ терапиясига бўлган талаб ортиб бормоқда, бу айниқса инсулт ёки асаб тизимига таъсир қилувчи бошқа касалликлардан кейин тикланиш даврида намоён бўлади.
– Боланинг гапиришга кечикиши смартфон ёки телевизор кўриш билан боғлиқми? Бунга қандай омиллар таъсир қилади?
– Телевизор ва смартфонлардан фойдаланиш тил ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин, лекин буни дарҳол тил ривожланишининг кечикишининг асосий сабаби деб аташ тўғри эмас. Мультфильм ва дастурларни смартфон ёки телевизорда узоқ вақт томоша қилиш боланинг сўз бойлиги ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Чунки бола кўпинча экран қаршисида пассив тингловчи сифатида ўтиради, бошқа тилдаги мультфильм ва кўрсатувларни томоша қилиш эса она тилида сўз бойлиги ва сўзлаш қобилиятига халақит бериши мумкин.
Тил биринчи навбатда ижтимоий мулоқот орқали ривожланади, шунинг учун экран олдида жуда кўп вақт ўтказиш бу шовқинни чеклайди. Шу боис, ота-оналар фарзандларининг телевизор кўриш вақтини чеклаб қўйишлари, қайси дастурларни кўришига жиддий эътибор қаратишлари ва фақат чекланган вақт давомида кўрсатишлари керак.
