Сиёсат йўли: Президентнинг бу йилги ташрифлари қандай натижалар берди
ASTANA. Кazinform – Бу йил Қозоғистон учун ташқи сиёсатда фаол давр бўлди. Маълумки, Президентнинг хорижга ташрифлари мамлакатнинг халқаро алоқаларини мустаҳкамлади ва стратегик шерикликни янги босқичга кўтарди. Шу нуқтаи назардан, Каzinform мухбири 2025 йилда ўтказилган олий даражадаги музокараларни таҳлил қилди.
Яқин Шарқдан муваффақиятли қайтдик
Давлат раҳбари йил бошида ўзининг биринчи ташрифини Бирлашган Aраб Aмирликларидан бошлади. Шайх Муҳаммад бин Зайд Ол Наҳаённинг таклифига биноан у “Aбу-Даби барқарор тараққиёт ҳафталиги” саммитида иштирок этди, у ерда биз бир томон инвестиция музокараларини тизимлаштирганини кўрдик. Саммитда Президент барқарор ривожланиш, иқлим ўзгаришига қарши кураш ва яшил технологияларни ривожлантириш каби масалаларни ҳам муҳокама қилди.
Ташрифга жавобан, май ойида Aбу-Даби валиаҳд шаҳзодаси Шайх Холид бин Муҳаммад бин Зайд Ол Наҳаён Қозоғистонга расмий ташриф билан келганини биламиз. Ушбу ташриф икки мамлакат ўртасидаги шерикликни чуқурлаштирди ва 20 дан ортиқ инвестиция ва тижорат шартномалари имзоланди — қиймати 5 миллиард доллардан ортиқ бўлган лойиҳалар амалга оширилди.
Февраль ойида Қасим-Жомарт Тоқаев яна Яқин Шарққа ташриф буюрди. Бу сафар у Иорданияга борди. Подшоҳнинг тахтга ўтирганининг 25 йиллигига тўғри келган ташриф жуда муваффақиятли бўлди. Томонлар энергетика, қишлоқ хўжалиги, инфратузилма, ахборот технологиялари, ишлаб чиқариш ва фармацевтика соҳаларида келишувларга эришдилар. Шунингдек, улар атом энергетикаси, транспорт ва логистика, жумладан, Транскаспий халқаро транспорт йўлагини ривожлантириш масалаларини ҳам муҳокама қилишди.
Олти ойдан сўнг Иордания подшоҳи Aбдуллоҳ II ҳам Астанага ташриф буюрди. Томонлар савдо айланмасини 500 миллион долларга етказиш йўлларини муҳокама қилишди ва бир қатор муҳим лойиҳалар ишга туширилди. Масалан, “Қазатомсаноат” Иорданиянинг JUMCO компанияси билан шартнома имзолади. Келишувга кўра, келгуси йил охирига қадар “Қазатомсанот” ва JUMCO Иорданияда уран саноатида иштирок этиш учун қўшма корхона ташкил этадилар. Ҳозирча "Қазатомсаноат"нинг улуши 70 фоизни, JUMCOнинг улуши эса 30 фоизни ташкил қилади.
Марказий Осиёнинг янги даври
Бу йил Давлат раҳбари қўшни давлатлар, айниқса Марказий Осиё давлатлари билан алоқаларни мустаҳкамлади. Сўнгги 12 ой ичида Марказий Осиё мамлакатлари раҳбарлари ўзаро ташрифни камайтирмадилар. Натижада, Қозоғистон ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги ўзаро савдо 2025 йил январь-август ойларида 5,4 миллиард долларга (14,8%) етиб, тарихий рекорд ўрнатди.
Шуни унутмаслигимиз керакки, бундай кўрсаткичга биринчи қадам Ўзбекистондан бошланган. Баҳорда Президент Ўзбекистонга ташриф буюрди, Марказий Осиё-Европа Иттифоқи саммитида иштирок этди ва турли соҳалардаги масалаларни қардошлар билан муҳокама қилди. Ўша пайтда минтақа мамлакатлари биргаликда савдони ошириш самарадорлигини англаб етдилар ва кейинчалик “C5+” формати қайта тикланди. Шу билан бирга, Қозоғистоннинг минтақадаги етакчи иқтисодиёт сифатидаги мавқеи ҳам мустаҳкамланди.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ҚСТИ Осиё тадқиқотлари кафедрасининг етакчи мутахассиси Бауржан Аукеннинг сўзларига кўра, Астана Марказий Осиёнинг сиёсий ва иқтисодий ривожланишига катта ҳисса қўшди ва Президент иштирок этган Марказий Осиё мамлакатлари раҳбарларининг маслаҳат учрашувлари ўз самарасини бермоқда.
— 2018 йилда Астанада бўлиб ўтган биринчи маслаҳат учрашувидан бери ушбу формат минтақа давлатларини бирлаштирди ва ишонч ва ўзаро тушунишга асосланган доимий мулоқот платформасига айланди. Ҳозиргача ўтказилган олтита учрашувнинг ҳар бири минтақавий ҳамкорликни кучайтирди ва ҳамкорликнинг аниқ йўналишларини белгилаб берди. 2024 йилда Астанада қабул қилинган “Марказий Осиё – 2040” концепцияси ва 2025-2027 йилларга мўлжалланган “Йўл харитаси” минтақанинг транспорт, энергетика, рақамли ривожланиш ва экология соҳаларидаги келажакдаги умумий стратегиясини тасдиқлади, - дейди Бауржан Аукен.
Давлат раҳбари август ойида Қирғизистон ва Туркманистонга, октябрь ойида эса Тожикистонга ташриф буюрди. Қирғизистон 2030 йилга бориб икки томонлама савдо айланмасини 3 миллиард долларга етказиш бўйича “Йўл харитаси”ни қабул қилган бўлса, Туркманистонда энергетика, транспорт ва транзит соҳаларида ҳамкорликни муҳокама қилди.
Ўзбекистон кузги ташрифлар рўйхатига бегона эмас. 15 ноябрь куни Қасим-Жомарт Тоқаев Тошкентга давлат ташрифи билан борди. Учрашувда Қозоғистон-Ўзбекистон иттифоқини янада ривожлантириш масалалари муҳокама қилинди. Натижаларга келсак, қардош давлатлар саноат, қурилиш, нефть-кимё, молия, логистика ва туризм соҳаларида 1,2 миллиард долларлик 7 та лойиҳани ишлаб чиқдилар.
Илон йилида Каспий денгизи билан чегарадош Озарбайжон билан илиқ муносабатлар ўрнатилди. 7 октябрь куни Тоқаев Озарбайжоннинг Габала шаҳрида бўлиб ўтган Туркий давлатлар ташкилотининг ХII саммитида иштирок этди. Ўша пайтда Президент туркий давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлаш учун "Туркий давлатлар ташкилоти +" форматини яратиш ғоясини қўллаб-қувватлади. Ташкилот доирасида киберхавфсизлик кенгашини яратиш, рақамли хавфсизлик ва технологик алоқаларни мустаҳкамлаш ҳам четда қолмади.
Икки ҳафта ўтгач, 21 октябрь куни Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев Қозоғистонга келди. Шуни таъкидлаш керакки, бу ерда айтилган баёнотлар Қозоғистон-Озарбайжон иқтисодиётига сезиларли таъсир кўрсатди. Ахир, музокаралар давомида 15 та ҳамкорлик ҳужжати имзоланди ва Қозоғистон Озарбайжондан 2 та паром сотиб олишга келишиб олди.
Иккала мамлакат ҳам хомашё экспортидан даромад олувчи мамлакатлар, шунинг учун музокараларнинг аксарияти иқтисодий соҳада бўлиб ўтгани аниқ. Шу муносабат билан молиявий таҳлилчи Айбар Олжаев Қозоғистон-Озарбайжон муносабатлари минтақавий барқарорлик учун муҳим деб ҳисоблайди.
— Қозоғистон ва Озарбайжон Марказий Осиё ва Жанубий Кавказнинг геосиёсий ўзаро боғлиқлиги учун стратегик аҳамиятга эга. Бу мамлакатларнинг иқтисодиёти, демографияси ва транспорт салоҳияти ўсиб бормоқда. Экспертнинг сўзларига кўра, ҳамкорликнинг муҳим омилларидан бири — ўзаро савдо ва инвестицияларнинг ўсиши, — дейди эксперт.
Бу йилги ташқи сиёсатдаги энг муҳим воқеалардан бири Президентнинг июль ойида Туркияга ташрифи бўлди. Ахир, Туркиянинг Қозоғистонга алоҳида эътибори ва Режеп Таййип Эрдоғаннинг “Эсенбоға” аэропортида Қасим-Жомарт Тоқаевни кутиб олиши жаҳон оммавий ахборот воситаларида узоқ вақт муҳокама қилинди.
Ушбу ташриф давомида икки мамлакат раҳбарлари Олий даражадаги стратегик ҳамкорлик кенгаши йиғилишида иштирок этишди ва кейин қўшма декларация қабул қилишди. Бундан ташқари, 18 та давлатлараро ва идоралараро битимлар имзоланди ва Қозоғистон Туркияга миллиардлаб долларлик 34 турдаги маҳсулот экспорт қилишини эълон қилди.
Державалар даражасидаги дипломатия
Қозоғистон дипломатияси даражасини баҳолаш учун супердержавалар - Россия, АҚШ ва Хитой билан муносабатларни тушуниш керак. Бу йил бу учаласи билан муносабатлар узилмаган: қўшма учрашувлар ва алоҳида учрашувлар ташкил этилган. Келинг, буни тартиб билан таҳлил қилайлик.
Россия йил давомида Қозоғистон билан энг яқин муносабатларни сақлаб келган мамлакат, икки мамлакат энг узун қуруқлик чегараси билан боғланган. Ҳозирда Қозоғистон-Россия савдо-иқтисодий кўрсаткичлари йилдан-йилга ўсиб бормоқда. Бу, эҳтимол, давлат раҳбарлари ўртасидаги доимий мулоқот туфайлидир.
Масалан, 8 май куни Президент Россияга ташриф буюрди ва Буюк Ғалабанинг 80 йиллигига бағишланган тадбирларда иштирок этди. Бундан ташқари, бир ҳафта олдин у МДҲга аъзо давлатлар раҳбарларининг норасмий учрашувида иштирок этиш учун Санкт-Петербургда бўлди.
Буларнинг барчаси муносабатларни нормал даражада сақлашга ёрдам берган бўлса-да, асосий қарорлар давлат ташрифи давомида қабул қилиниши аниқ. Қасим-Жомарт Тоқаев 11 ноябрь куни Россияга давлат ташрифи давомида мамлакатга кенг кўламли келишувларни тақдим этди. Икки томонлама савдо айланмасини 30 миллиард долларга етказиш мақсади муҳокама қилинди ва 13 та меморандум имзоланди.
Ҳозирда Россияга нисбатан қўлланилган санкциялар ва Европа мамлакатларининг позицияси кўплаб мамлакатларнинг Кремлга жуда яқинлашишига тўсқинлик қилмоқда. Шу муносабат билан, Қозоғистоннинг Москва билан савдо айланмасини ошириш ғоясидан хавотирда бўлганлар ҳам бор.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ҚСТИ бош илмий ходими Санат Кўшкимбаевнинг сўзларига кўра, Қозоғистоннинг Россия билан яқин алоқалари кўплаб афзалликларга эга, айниқса бу кўп векторли сиёсатни такомиллаштиришга олиб келади.
– Нимага Қозоғистон учун мувозанатни сақлаш муҳим? Биринчидан, фақат битта йирик қўшнига таяниш ташқи зарбалар ва сиёсий босимга заифликни келтириб чиқаради, савдо ва инвестицияларни диверсификация қилиш эса бундай хавфларни камайтиради. Ўтган йил натижаларига кўра, Қозоғистоннинг умумий ташқи савдо айланмаси тахминан 141,5 миллиард долларни ташкил этди. Шу билан бирга, Россия асосий, аммо ягона ҳамкор эмас — Хитой ва бошқа давлатлар билан қўшма лойиҳалар ҳажми ҳам ўсиб бормоқда.
Масалан, энергетика соҳасида лойиҳалар рақобатбардош муҳитда амалга оширилмоқда. “Росатом” АЭС қуриш учун битта тендерда ғолиб бўлган бўлса, Хитой компаниялари бошқа иншоотларда ишламоқда ва Ғарб инвесторлари нефть саноати ва хизматлар соҳасига жалб қилинган. Бундай рақобат Қозоғистон учун қулай шароитлар яратади ва қарамликни камайтиради, - деб таҳлил қилди маърузачи.
2025 йил Қозоғистон АҚШ билан ҳам муносабатларини узмади, аксинча, бу йил яна бир бор икки мамлакатнинг умумий позициялари ва сиёсий йўналишлари борлигини исботлади. Масалан, Қасим-Жомарт Тоқаевнинг 23 сентябрь куни Нью-Йоркка амалий ташрифи кузнинг муҳим воқеасига айланди. Ушбу ташриф давомида 5,2 миллиард долларлик 11 та шартнома ва меморандум имзоланди. Улар транспорт, энергетика, логистика ва ахборот технологиялари каби стратегик соҳаларни ўз ичига олди.
Бундан ташқари, Президент Нью-Йоркда Черногория, Украина, Франция ва Финляндия давлат раҳбарлари билан учрашди.
Икки ой ўтгач, 7 ноябрь куни Қасим-Жомарт Тоқаев АҚШда яна Дональд Трамп билан учрашди. Кейинги ташриф аввалгисига қараганда кўпроқ янгиликлар келтирди ва 17 миллиард доллардан ортиқ қийматдаги тижорат шартномаси имзоланди.
ҚСТИ Халқаро хавфсизлик бўлими бош эксперти Мухит Асанбаевнинг сўзларига кўра, АҚШнинг Қозоғистонга устувор аҳамият беришининг сабаби мамлакатнинг ортиб бораётган хомашё ва транзит салоҳиятидир. Дипломатик ютуқлар ҳам ўз ролини ўйнаган кўринади.
— Сўнгги йилларда Қозоғистон минтақавий ва халқаро сиёсат учун стратегик аҳамиятга эга мамлакат деб ҳисобланиши тасодиф эмас. Бунга Қозоғистон ташаббуси билан яратилган янги дипломатик платформалар ва форматлар ёрдам беради. Мамлакатимизнинг прагматик позицияси ҳам рол ўйнаганини инкор эта олмаймиз. Буларнинг барчаси минтақавий ва глобал сиёсатнинг кўплаб субъектлари учун Қозоғистонни ўрта держава сифатида кўриб чиқишга туртки бўлади. Бу, аввало, мамлакатнинг халқаро майдондаги ўз мавқеини ҳимоя қилишдаги масъулияти ва қобилиятини намойиш этади, — деди Мухит Асанбаев.
Бугунги кунда кўпчилик Хитойни давлатнинг кўп векторли сиёсий йўналишининг намоён бўлиши сифатида мисол қилиб келтирмоқда. Экспертларнинг фикрига кўра, сўнгги йилларда Қозоғистон-Хитой ҳамкорлиги мустаҳкамланди. Бу йил ҳам бу тенденция давом этди ва июнь ойида Си Цзиньпин Қозоғистонга расмий ташриф билан келди. Бир неча ойдан сўнг эса август ойида Президент Хитойга борди.
Беш кунлик сафар давомида Президент Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммити ва “ШҲТ плюс” учрашувида иштирок этди. У Хитой Президенти Си Цзиньпин билан шахсан учрашди, кейин Қозоғистон-Хитой Бизнес кенгашида қиймати 15 миллиард доллардан ортиқ бўлган 70 дан ортиқ тижорат ҳужжатлари имзоланди.
Иқтисодий инфратузилма шарқий қўшнимиз учун муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун Қозоғистон молия соҳасида Қозоғистон-Хитой бизнес тармоғини шакллантиришга ҳаракат қилмоқда: Астана халқаро молия маркази Хитой компанияларининг улушини оширмоқда ва Қозоғистон тараққиёт банки Хитой юанида (Dim Sum bonds) ифодаланган еврооблигацияларни жойлаштиришни бошлади.
Қозоғистон тадқиқот маркази раҳбари Ван Хайян Кazinformга берган интервьюсида Қозоғистон-Хитой муносабатлари геосиёсий ландшафтни ўзгартираётганини айтди.
– Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги ҳамкорлик икки халқнинг ривожланиши учун катта имкониятлар очади. Жаҳон иқтисодиётининг пасайиши ва геосиёсий хавфларнинг ортиб бораётганига қарамай, савдо-иқтисодий ҳамкорлик мустаҳкамланмоқда. 2024 йилда Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги савдо айланмаси ҳажми 44 миллиард доллардан ошди ва янги рекорд ўрнатди. 2005 йилдан бери Хитой компанияларининг Қозоғистонга киритган умумий инвестициялари 27 миллиард доллардан ошди. Шу билан бирга, бугунги кунда мамлакатда 6 мингга яқин Хитой корхонаси фаолият юритмоқда, – деди эксперт.
Йил охирига келиб, Давлат раҳбари Японияга жўнаб кетди. Расмий ташриф давомида биз уни Император Нарухито, Бош вазир Санаэ Такаичи ва Кунчиқар мамлакати бизнес ҳамжамияти вакиллари билан суҳбатлашганини кўрдик. Ушбу учрашувлар Қозоғистоннинг сиёсий ва иқтисодий ҳаётини сезиларли даражада ўзгартиради. Президентнинг Японияга ташрифи давомида 3,7 миллиард доллардан ортиқ қийматга эга 60 дан ортиқ ҳужжатлар тасдиқланди.
Шуни таъкидлаш керакки, бу йил Президент Қасим-Жомарт Тоқаев 20 та хорижий сафарга чиқиши режалаштирилган эди: улардан 12 таси амали, 5 таси расмий ва 2 таси давлат ташрифлар эди. Бундан ташқари, бир нечта норасмий учрашувлар бўлиб ўтди.
