Си Цзиньпиннинг ташрифи: Қозоғистондаги учрашувдан нимани кутиш мумкин
Хитой раҳбари Си Цзиньпин Астанадаги Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммити олдидан Қозоғистонга давлат ташрифи билан келади. Ҳар йили янги босқичга кўтарилаётган икки давлат ўртасидаги муносабатлар янада чуқурлашади. Бир-бирининг асосий савдо-иқтисодий ҳамкорига айланган икки давлат раҳбарларининг учрашуви қандай аҳамиятга эга? Каzinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуов буни таҳлил қилди.
Ҳамкорликнинг таъсири кучайди
Бундан 32 йил аввал, аниқроғи, 1992 йил 3 январда Қозоғистон ва Хитой давлатлари ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилган эди. Шундан сўнг икки давлат ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлашга қаратилган кўплаб ҳужжатлар имзоланди. 1995 йилда Хитой ҳукумати ядровий давлат сифатида Қозоғистон хавфсизлигини кафолатлаган бўлса, 1999 йилда икки давлат ўртасидаги чегара масаласи тўлиқ ҳал қилинган.
1996 йилда Шанхайда ва 1997 йилда Москвада имзоланган чегара минтақасида қуролли кучларни ўзаро қисқартириш бўйича “Шанхай бешлиги” келишувларига кўра, томонлар чегара минтақасида жойлашган қуролли кучларни қисқартириш ва уларнинг ҳолатини ҳар йили биргаликда кўриб чиқишга келишиб олдилар.
Шундан сўнг бу алоқалар чуқурлашиб, эндиликда икки давлат иқтисодий жиҳатдан бир-бирининг асосий ҳамкорига айланди. Масалан, 1992 йилдан 2021 йилгача Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 368 миллион АҚШ долларидан 25,25 миллиард АҚШ долларига, яъни қарийб 70 баробарга ошган. Ўшандан бери Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги ўзаро савдо индекси қуйидагича.
Аввалроқ Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Хитой ва Марказий Осиё ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажмини 2030 йилга бориб 100 миллиард долларга етказиш учун барча имкониятлар мавжудлигини айтган эди. Шу билан бирга, товар турларини кўпайтириш ҳисобига экспорт ҳажмини ошириш муҳим аҳамиятга эга. Масалан, Қозоғистон Хитойга 135 хил хом ашёни экспорт қилиши мумкин. Қозоғистонда энг кам сармоя оладиган қишлоқ хўжалиги саноати 2022 йилда Хитой билан 780 миллион доллардан ортиқ савдо қилган. Ҳозир мамлакат Хитойга 1 миллион тоннадан ортиқ буғдой етказиб бермоқда. 2017-2022 йилларда Хитойга жўнатилган ёғли ўсимликлар 3,5 баробар, ўсимлик мойи эса 2 баробар ошди. Қўшни мамлакат бозори жуда катта, жўнатиладиган товарлар, албатта, осон сотилади, шунинг учун бу Қозоғистон учун ажойиб имконият.
Ўтган йили икки давлат ўртасида темир йўл орқали бошқаларини ҳисобга олмаганда 28 миллион тонна юк ташилган бўлиб, бу рекорд кўрсаткич бўлди. Унинг 12,6 миллион тоннаси Қозоғистонга тегишли. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, 2022 йил учун бу кўрсаткич 23 миллион тоннани ташкил қилган.
Қозоғистон ташқи савдо алоқаларида Хитой 2022 йилгача 2-ўринни эгаллаган эди, ўтган йилнинг биринчи чорагида эса Россияни ортда қолдириб, 1-ўринни эгаллади. Ассортимент жуда катта. “Бир макон, бир йўл” дастурининг асосий ғояси Европага тўғридан-тўғри қуруқликдаги йўналишдир. Яъни Қозоғистон кўҳна қитъага кўприк саналади. Чунки денгиз орқали камида 45 кун кетади. Ҳар куни – 178 миллион доллар. Бунда катта ҳудудга эга Қозоғистоннинг ўрни алоҳида. Агар Хитой ўз логистикасини оптималлаштириш ниятида бўлса, уни Қозоғистонсиз амалга ошириб бўлмайди. Хитойга аниқ, ваъдаларига содиқ, келишувларни охиригача бажарадиган барқарор давлат керак.
Июнь ойида иккала томон ҳам бир нечта шартномаларни имзоладилар. Яқинда Қозоғистон Республикаси Бош вазири ўринбосари Серик Жуманғарин Урумчи шаҳрида бўлиб ўтган III “Қозоғистон – Хитой” минтақалараро форумида иштирок этди. Ушбу тадбирда 629 миллион долларлик 17 та ҳамкорлик ҳужжати имзоланди. Шу боис икки давлат компанияларининг қўшма лойиҳалари кўлами кенгаяди.
Қозоғистон-Хитой транзит ташувлари ва қуруқликдан денгиз орқали халқаро мультимодал ташишлар анча муваффақиятли бўлмоқда. Ҳар икки томон доимий ишлайдиган 7 та порт, нефть ва газни ташиш учун 5 та трансчегаравий қувур линияси, 2 та трансчегаравий темир йўл линияси ва халқаро трансчегаравий ҳамкорлик марказини очди.
"Олтин ўттиз йил" даврига қадам
Аксарият ҳолларда икки томоннинг учрашуви муҳим келишувларсиз, йирик лойиҳаларсиз ўтмаслиги маълум. Бу сафар ҳар икки давлат раҳбарлари янги ташаббуслар ҳақида хабар беришлари мумкин. Шу ўринда сиёсатшунос Қазбек Майгелдинов билан суҳбатлашиб, қандай янгиликлар бўлиши мумкинлигини сўрадик.
«ХХР Раиси Си Цзиньпиннинг ШҲТ саммити олдидан шахсий ташрифи икки томонлама муносабатлар юксак даражада эканидан, янги иқтисодий келишувлар мавжудлигидан далолат беради. Чунки бундай сафарларда кўпинча муҳим ҳужжатлар имзоланади. Шартномалар асосан қуйидаги йўналишларни ўз ичига олиши мумкин: Биринчидан, инвестиция шартномалари. Эндиликда ҳар икки томон ҳам яшил иқтисодиёт, транспорт, янги технологиялар ва қишлоқ хўжалиги соҳасидаги янги келишувлардан манфаатдор. Хитойда экологик тоза қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига талаб мавжуд. Бошқа томондан, қўшни давлат жаҳон автомобиль бозорини забт этаяпти ва бундан фойдаланиб, мамлакатимиз ҳудудида янги автомобиль ишлаб чиқарувчи корхоналар сонини кўпайтириш мумкин.
Иккинчиси - инфратузилма лойиҳалари. Темир ва автомобиль йўлларини модернизация қилиш, логистика марказлари ва портларни ривожлантириш йўналишида янги лойиҳаларни бошлаш мумкин. Чунки “Бир макон, бир йўл” ташаббуси доирасида Европа ва Хитойни боғловчи темир йўл ва автомобиль йўллари, портлар қурилмоқда. Бу турли йўналишларда давом этишига ишонилади», – дейди эксперт.
Қ.Майгелдиновнинг қайд этишича, учинчи устувор йўналиш – савдо шартномалари, жумладан, қўшма корхоналар ташкил этиш бўйича музокаралар мавзуси. Ҳозирги кунда бир қанча қозоқ-хитой корхоналари ишламоқда. Энди янги технологиялар йўналишида қадам ташлаш мумкин. Ўз навбатида, Хитой ҳам бу муносабатлардан манфаатдор бўлиши шубҳасиз.
«Хитойнинг Қозоғистондаги манфаатлари аниқ. Жумладан, икки давлат раҳбарларининг тез-тез учрашиб туриши Астана ва Пекин муносабатларининг муҳимлигини кўрсатади. Айниқса, иқтисодий ҳамкорлик борасида бир-бирининг асосий ҳамкори ҳисобланади. Хитой учун нафақат мамлакат қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, балки унинг энергия хавфсизлигини мустаҳкамлашга қаратилган хомашё ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ресурсларга, нефть ва газга, турли фойдали қазилмаларга кириш нуқтаи назаридан қизиқарли. Пировардида, буларнинг барчасини амалга ошириш учун сиёсий барқарорлик ва мамлакат хавфсизлиги зарур. Қозоғистон эса Марказий Осиёда барқарорликни қўллаб-қувватлашда ҳал қилувчи рол ўйнайди. ШҲТ доирасидаги икки давлат муносабатларининг асосий механизмлари шу ерда», – дейди эксперт.
Бундан ташқари, эксперт Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги муносабатларнинг келажаги бир неча асосий омиллар билан белгиланишини айтди. Улардан бири технологик ҳамкорликдир, чунки ҳозир биз рақамли асрда яшаяпмиз, юқори технологиялар, рақамлаштириш, инновациялар, айниқса, илм-фан соҳасида ҳамкорликнинг кучайиши ҳар икки давлатнинг ҳам биринчи ўринда туришига имкон беради. Иқтисодий лойиҳалар, жумладан, энергетика объектларини қуриш, қўшма корхоналар ташкил этиш, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш бўйича ҳамкорликни янада чуқурлаштириш муҳим аҳамиятга эга. “Ўрта йўлак”да ҳам ана шу алоқаларга алоҳида урғу берилган.
«Кейинги қадам, албатта, инфратузилмани ривожлантириш. Бир йил аввал икки давлат ҳукуматлари Транскаспий халқаро йўлагини ривожлантириш бўйича келишув имзолаган эди. Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев таъкидлаганидек, биз мамлакатимизнинг транзит салоҳиятини оширишимиз ва логистика марказига айланишимиз керак. Шу нуқтаи назардан қараганда, “Ўрта йўлак” савдо ва товар айланмасини яхшилашнинг самарали воситасидир. Буни ҳар икки томон яхши тушунади», – дея хулоса қилди Майгелдинов.
Хуллас, эксперт нутқидан маълум бўлишича, Хитой раҳбарининг ташрифи чоғида қўшма йирик лойиҳалар мавзуси муҳокама қилинади ва бир қанча шартномалар тузилади. Шундай қилиб, икки давлат раҳбарлари ўртасидаги муносабатлар, парламентлараро ва партиялараро ҳамкорлик келажакда сиёсий изчилликни сақлайдиган ва иқтисодий тараққиётга туртки бўладиган асосий нарса сифатида қаралади.
